روشنفکران عرب ؛ ازپا ریس ، دردوره عثما نی ، تا استا نبول ،دردوره اردوگان

بخش سوم
ابراهیم ورسجی
هشتم ماه قوس 1397
دربخش نخست مقاله یاد آوری شد که روشنفکران مسیحی عرب برروشنفکران مسلمان عرب پیشی گرفته اند. دراین بخش ، با نمونه ها،این پیشگامی را بیان می کنم.ازاین رو، بهتراست که ازروشنفکران عرب پیشگام نام برده بعدا درباره تفکرشان مختصرا ابرازنظرکنم:
نخست،جرجی زیدان (1861-1914).
دوم، جبران خلیل جبران (1883-1931).
سوم،آلبرت حورانی(وفات 1993).
چهارم، ادوارد سعید (1935-2003).
ازاین نگاه که پیشگامی روشنفکران عرب مسیحی بر روشنفکران عرب مسلمان سخن هشام شرابی ، پژوهشگرفلسطینی می باشد ، لازم است که ازکتاب او نام بگیرم. طوریکه دربخش نخست مقاله تذ کر داده شد ، عنوان کتاب : روشنفکران عرب وغرب وسال های تکوین 1875- 1914 می باشد. جالب این است که ، پا یان دوره تکوین روشنفکری عرب ، پا یان عمر جرجی زیدان می باشد. به سخن دیگر، جرجی زیدان خودش زاده وشاهد همان دوره بود.ازنظرکارکرد هم ، روشنفکران عرب مسیحی بیشترین کاررا درعرصه ادبیات عرب کرده اند. ازاین نگاه که ادبیات غرب نماد مدرنیته / نو اندیشی درتمدن غربی می باشد، با اثرگذاری تمدن غرب برجهان اسلام، بیشترین اثر را بر ادبیات عرب گذا شته است. بررسی های که درزمینه کرده ام ؛ نشان می دهند که روشنفکران مسیحی عرب هم بیشترین سلطه بر فرهنگ وادبیات غربی به خصوص انگلیسی وفرانسوی داشتند هم درانتقال آن ها به محیط ادبی- فرهنگی- عربی- اسلامی نقش تعیین کننده بازی کر دند.
جالب این است که ، روشنفکران عرب مسیحی : جرجی زیدان،جبران خلیل جبران وآلبرت حورانی لنانی بو د ند وادوارد سعید ازطرف مادر لبنا نی وازطرف پدرفلسطینی بود. معلوم است که ، جرجی زیدان قاهره را میدان زند گی وفعالیت فرهنگی خود برگزید وهمانجا مرد وجبران خلیل جبران وادوارد سعید درامریکا بزبان انگلیسی نوشتند وهمان جا دار فانی پترود گفتند واولی همانجا به خاک سپرده شد ودومی درلبنان به خاک سپرده شد وآلبرت حورانی درانگلیستان زیست،تدریس کرد ووفات کرد. شا یان ذ کراست که ،ازسه شخصیت فرهنگی نامبرده ، تنها ادوارد سعید برای دفاع ازداعیه فلسطین سیاسی وهمکار یاسر عرفات شد وبه معاهده عرفات با میناخیم بیگین درسال 1993 در اسلو بنام تشکیل دودو لت اسرائیلی - فلسطینی مخالفت کرد. بی نتیجه ثابت شدن قرارداد اسلو نگاه سعید را تا یید کرد.
برای اینکه نوشته طولا نی نشود ، مختصرا ازآثاربجا مانده هرچهار شخصیت فرهنگی- تاریخی- سیاسی عرب مسیحی یاد آوری می کنم وخوب است که برخی نوشته های آن ها به فارسی هم ترجمه شده است.ازاین نگاه که جرجی زیدان دربرهه تکوین یا پیدایش روشنفکران عرب زند گی می کرد، بهتراست که ازاو بیا غازم. کتاب :تاریخ تمدن اسلام " نوشته جرجی زیدان که درچهارجلد به فارسی ترجمه شده است ؛ نشان می دهد که سلطه کامل برموضوع داشته است.همین سلطه اش برتاریخ اسلام ، باعث که استاد تاریخ اسلام دردانشگاه قاهره تعیین شود ودرنتیجه واکنش مسلمان های متعصب استعفی بدهد. من که کتاب اورا خوانده ام ؛ به این نتیجه رسیده ام که او ودیگرروشنفکران مسیحی محمد ص را به حیث عرب بسیارستوده اند. ازاین رو، مخالفت مسلمان ها با استادی او دردانشگاه قاهره را موجه نمی دانم.
ازنظر دوره زند گی وکارنامه ،جبران خلیل جبران بعد ازجرجی زیدان می باشد. جبران نویسنده مشهور عرب لبنا نی- امریکای ،خالق اثر مهم ومشهور" پیامبر" می باشد. معلوم است که ازجوا نی به نویسند گی روی آورد ودرپا نزده سا لگی مد یر مجله " الحقیقت"شد. دوران سرکشی را هم نوشت. این کتاب ؛ دولت عثمانی را نگران ساخت.ازاین رو،حکومت وقت شام که یک ولایت عثمانی بود، بازگشت جبران به زادگاهش را ممنوع کرد.او 16 کتاب به زبان های انگلیسی وعربی نوشت. بسیاری کتاب های اورا سوختا ند ند وکشیش ها یا ملا های مسیحی کتاب" پیامبر" اورا درمیدان عمومی سوختا ند ند. حکومت عثما نی که ازروشنفکران عرب مسیحی بخاطر رابطه ای واقعی یا ساختگی آن ها با پاریس نگران بود،درسال 1915، عده ازآن ها را دردمشق اعدام کرد. ازاین رو،جبران که دردانشگاه کولمبیای امریکا ادبیات انگلیسی تد ریس می کرد،درسال 1931 وفات کرد وهمانجا به خاک سپرده شد. درباره مسلمان ها، سال هاقبل ، یک نوشته ای او درباره علی امیرمومنان را درتهران خوانده بودم که ستایش گرانه بود. اینکه مترجم شیعه ای آن نوشته چقدر تحریف ومبا لغه کرده است،به وجدان خود ش تعلق دارد.
بعد ازجبران خلیل جبران ،ازنظرزما نی ، آلبرت حورانی می باشد. حو رانی به حیث استاد تاریخ اسلام وعرب دردانشگاه دربریتانیا، بیشترین آثار را بجا گذا شته است که قرار زیر ازآن ها نام می برم:
1-اقلیت ها درجهان عرب؛
2-فکرعربی درعصر لیبرال(1798-1939) ؛
3-اروپا وخاورمیانه ؛
4-تاریخ مردمان عرب؛
5-اسلام دراندیشه ای اروپای.
ازنگاه حورانی ،مفهوم ملی گرای مدرن بر اساس زبان مشترک وجامعه ای سیاسی کاملا مجزا درجهان اسلام پد ید نیامد. سه ملی گونه ملی گرای درخاورمیانه پدید آمد:ملی گرای دینی، ملی گرای سرزمینی وملی گرای قوم گرا یانه. دومی به ملی گرای اروپای شباهت دارد. می دانم که ازنوشته ای حورانی ، " تاریخ مردمان عرب" به فارسی ترجمه شده است. شا یان ذکراست که، متن انگلیسی آن را خوانده ام ومی دانم که کتاب درسی دردانشگاه های دنیای انگلیسی زبان درباره اسلام وعرب ها می باشد. درسال های پسین که بخاطر تروریسم طالبان ، القاعده ، داعش ، بوکوحرام وتباه کاری های جمهوری اسلامی ایران وحکومت وهابی عربستان درخاورمیانه بهانه شده اند برای متهم کردن اسلام به حیث دین تروریست پرورتوسط اسلام هراسان غربی، پژوهش گران غربی درباره اسلام هم به مولوی شناسی هم به مطالعه نوشته های افرادی مثل حورانی مراجعه کرده اند.
بعد ازحو رانی ، ادوارد سعید می باشد. معلوم است که او هم مانند جبران خلیل استاد زبان وادبیات انگلیسی دردانشگاه کولمبیا بود.ازاین نگاه که درکتاب " شرق شناسی " به برداشت غربی ها ازاسلام وعرب ها حمله کرده است ودرمسئله فلسطین به سازمان آزادی بخش فلسطین پیوست وانتقاد های درشتی از سیاست اسرائیل نوازی امریکا کرد،مورد خشم وغضب لابی یهودی درامریکا واقع شد. مثلا،وقتیکه اسرائیل درسال 1982 ازلبنان زاد گاه مادرش بیرون شد، به آنجا رفت و به سوی دیوار مرزی میان لبنان واسرائیل سنگ پرتاب کرد. ازاین رو، توسط لابی یهود درامریکا ومسیحی های صهیونیست امریکای پسوند پروفیسور تروریسم را گرفت.
بهرحال ،نوشته های ادوارد سعید به 26 زبان درجهان ترجمه شده اند وتنها ازترجمه " شرق شناسی " او به فارسی اطلاع دارم وآن را خوانده ام. دراخیر، با ستایش ازادوارد سعید ونوشته های او،بازتاب نظرش درباره روشنفکررا لازم می دانم. درباره روشنفکر، ادوارد سعید ...همیشه براین اصل پا فشاری می کرد که روشنفکر همیشه ودرهرحال باید درنقش یک آماتور ویک تازه کارعمل کند. زیراکه ، تنها یک اماتورقادراست ورای تشویق هاوقیود حرفه ای عمل کند وتنها اماتوراست که می تواند به ارزش ها وعقاید موجود ازیک زاویه بی طرف وخا لصانه نظرکند (1). محا فظه کاری روشنفکران مسلمان ؛ به من ثابت کرد که اد وارد سعید با تا یید اماتور بجای روشنفکر،کارخوبی کرده است. مثلا، درسایت ملی مذ هبی های ایران ، نوشته های چند روشنفکرفقه زده شیعه ای ایرانی را نقد کردم ؛بجای پذیرش نقد من ،ازطریق یک دکتر شیعه ای افغانستانی مقیم کا نا داد خواهش کردند که مزاحم شان نشوم ونمی شوم. به این خاطرکه، درقالب گفته ای ادوارد سعید جای می گیرند.ادامه دارد.
پا نو یس :
1-ادوارسعید شخصیت چند بعدی ،نوشته ما لیس اوشون ، گاران .ترجمه : لقمان تد ین نژاد.