اصلاح طلبی شیخ محمد عبده نا فرجام نبود ، اما درست ادامه داده نشد

ابراهیم ورسجی
دوازدهم دلو 1396
این تحلیل ؛ درپیوند با مقاله علی سرداری زیر عنوان:" اصلاح طلبی نافرجام شیخ محمد عبده "، نشر شده درسایت ملی مذهبی ارایه شده است.ازاین که، درصفحه فسبکم پخش شده است، لازم دانستم در وبلاک اند یشه هم پخش شود تا دوستان ازآن مستفید شوند. من که جریان های دینی درکشورهای مسلمان را ازشروع سده ای نزدهم تاکنون پیگیری کرده ام،مهم ترین وموثرترین شخصیت درآن ها درمصرمحمد عبده ودرهند سرسید احمد خان را یافتم.ازاینکه درهند،کثرت گرای فرهنگی- مذهبی حاکم بود و بریتا نیا هم فضای سیاسی را مانند امپراتوری عثمانی بسته نکرده بود، نتیجه موفق شدن اصلاح طلبی سرسید وکمرنگ شدن اصلاح طلبی محمد عبده بود.ازاین نگاه که بحث درباره نافرجامی حرکت محمد عبده درمیان است،درباره سرسید احمد خان بحث نکرده به بحث درباره ای اصلاح طلبی محمد عبده درمصرمی پردازم.واقعیت این است که ، محمد عبده برای شاگردان خود گفته بود که همه علم های فقهی- تفسیری- کلامی و....راکه درتاریخ فرهنگی مسلمان ها شکل گرفته اند کنارگذاشته به تفسیرنو ازقرآن پرداخته مسلمان ها را آماده رقابت یا مقابله با تمدن غربی نمایید.درواقع، تاکید محمد عبده برقرآن وکنارگذاشتن فقه ، کلام ، تفسیر، حدیث و....مهم ترین کاراصلاحی او بود.کاری که اکنون هم دارای ارزش خاص می باشد!
متاسفانه، بعد ازمحمد عبده،دو رخ داد، اصلاح طلبی اورا به حاشیه راند:نخست،غیر ازنشریه المنارشیخ رشید رضا که به بحث درباره ادامه اندیشه ای محمد عبده فعالیت می کرد،شاگردان او کاری دوام داری نکردند وسرانجام خود رشید رضاهم ازخطرغرب زده ها ی عرب ، به سوی سلفی گری عربستان روی آورد.دوم،جنگ جهانی اول وفروپاشی امپراتوری عثمانی وسلطه بلامنازع فرانسه وانگلیس درخاورمیانه ازجمله مصر،کمک به برآمدن ملی گرای عربی ونهضت اخوان المسلمون کرد.اگرچه پایه گذاران نهضت اخوان همه متاثر ازفکر ونهضت اصلاحی عبده بودند،اما به سیاست بیشتر توجه وبه اصلاح فکری وبه تعقیب آن به اصلاح اجتماعی کمترتوجه کردند.ازسوی دیگر،سیاست لائیک اتاترک ومذهب ستیزی او باعث شد تا اخوان درفکراحیای خلافت عثمانی به رهبری عرب ها شود.ازاین رو، عرصه سیاسی- فرهنگی عرب ها میدان تاخت وتازسه جریان زیرشد:ملی گرای شبه سکولار،نهضت اخوان ووهابیت عربستان.معلوم است که ، درهرسه جریان ، گرفتن قدرت وهدایت آن توسط ایدئولوزی های هرسه گرایش درمیان بود نه ادامه نهضت اصلاحی عبده.بهرحال، سیاسی های مذهبی وملی گرا کارخود را کردند وفرهنگی ها ونویسندگان عرب به خصوص مصری ، عبده ونهضت اصلاحی اورا فراموش نکردند.مثلا،طه حسین، قاسم امین، شیخ علی عبدالررازق،امین الخولی،زینب بنت شاطی،نصرحامد ابوزید وچند شخصیت دیگر درمسیرعبده باکمی تفاوت ادامه دادند.خلاصه اینکه،تروریسم طالبان یا دست پرورده فقه درپاکستان،حکومت فقهی بی ثمردرایران،تباه کاری فقه های شیعه وحنبلی وداعش های شیعه وسنی آن ها درعراق، سوریه،یمن ولبنان واستبداد نظامی درمصروخلافت اردوگان درترکیه،اهمیت نهضت اصلاحی عبده را برجسته می کند.نهضتی بر تفسیرنو ازقرآن تاکید داشت ودرقرآن هم درپیوند باسیاست، عدالت واخلاق مطرح می باشد.دوارزش بلند انسانی که نیازمبرم زندگی نا شاد شاه وشیخ زده ای کنونی مسلمان ها می باشد.