نو اند یشی د ینی ؛ درتو لید اند یشه درجهان اسلام موفق ، اما درسیا ست ، بخاطر سلطه استبداد ، تا اندازه زیادی شکست خورده است

ابراهیم ورسجی
دوم ماه دلو 1398
این تحلیل ؛ درپیوند به گزارشی زیرعنوان" چرا نو اند یشی دینی نتوانست به اهدا فش برسد؟" نشر شده درسا یت فارسی بی بی سی بتاریخ 21 ماه ژانویه 2020 - دوم ماه دلو 1398 ، ارایه شده است. ازاینکه گزارشگر اطلاعی تخصصی درزمینه ندارد، نامش را یاد نمی کنم وتحلیل من هم تخصصی وبخشی از برنامه تحقیقی ام درباره ای روشنفکری واصلاح طلبی اسلامی ودستاورد آن می با شد. اگر جریان نو اند یشی دراسلام را با جریان اصلاح مذهبی لوتر درآلمان درشروع قرن 16 ترسای که با شعارپروتستان شروع وکلیسا را به کا تولیک وپروتستان تقسیم کرد مقایسه کنم ،بدون شک موفق در رسیدن به هدف های خود نشده است. شا یان یاد آوری می دانم که ، مقایسه هردو ازنظر علوم انسانی وپیشرفت اروپا وتحقق دموکراسی وجامعه مد نی درآن وادامه استبداد شرقی درکشورهای مسلمان ، بی پا یه می با شد. افزون برآن ،سنت اگوستین روحانی مسیحی قرن پنجم میلادی با نوشتن "شهر خدا" ، امورد نیا را به قیصر وامور د ین را به خدا سپرده گام نخست را درجهت سکولاریسم یا جدای کلیسا از حکومت برداشته بود. برخلاف ،درکشورهای مسلمان ، خلیفه ها بعد از رسول خدا ، متنا قض با قرآن وحد یث، خود را جانشین او دانسته پایه گذار استبداد مذهبی شد ند که توسط شاه ها وشیخ ها ونظامی ها تا کنون ادامه دارد. استبدادی که با جنگ سالاری شروع وبا قشری گریی عقل وخرد ستیز دروازه ای رشد علمی غیر از فقه خلیفگی وسلطانی را بسته کرد. همچنان ، خلیفگی اول جنبش عقلی معتزله ودوم توسط غزالی با فلسفه رزمید.ازاین رو، حق با دکتر عبدالحسین زرین کوب می با شد که با نوشتن" دوقرن سکوت" ، ثابت کرد که خلیفه گریی خرد ستیزدردوقرن جهل وسکوت را بر جهان متمدن فارسی زبان تحمیل کرد. نا گفته نما ند که ، زرین کوب تنها نماند ومحمد سعید العشماوی دانشمند مصری (1932-نوامر2013) ،درمقدمه کتاب " الخلافت اسلامیه"(انتشارات سینا-1990)نوشت:" خلافت اسلامی یک سیستم مذهبی نیست بلکه یک نظام سیا سی است که همه ترفند های سیا سی وهمه اشتباهات ، عیب ها،زیان ها وزشتی های یک نظام دیکتاتوری ومستبد را درمحتوای خود دارد." نظام خود سری که درسال 1258 ترسای توسط هلاکو سرنگون ودرسال 1299 ترسای توسط ترک های عثمانی احیا وتا 1923 ادامه یا فت. نظام های مستبدی که با سلب عقلانیت وخرد ورزی مانع پیشرفت وترقی علمی واقتصادی مسلمان ها شد ند.
معلوم است ؛ درحالیکه استبداد شاه وشیخ ،مسلمان ها را درقرون وسطی نگهداری کرده بود، رنسانس ، اصلاح دینی وانقلاب صنعتی اروپا را وارد جهان مدرن کرد. بلی ، همان اروپای مدرن شده هم فرهنگ خود هم استعماررا روانه جامعه های مسلمان کرد. استعماری که اول مسلمان ها را درهند سلب قدرت کرد ودوم به سراغ ترکیه عثمانی رفت. روسیه هم که با استفاده ازعلم نو اروپای غربی قوی ترشده بود،به سوی جنوب درخراسان وفارس وبسوی غرب به سراغ عثمانی رفت. درچنان شرایطی ،سلطان عثمانی درفکروحدت و تقویت مسلمان ها وسید جمال الدین اسد آبادی مبلغ استبداد مدرن آن شد. مدرنیته ومدرنیسم هم تنها با چیزی که نمی سازد استبداد می با شد. بنا برآن ، دکترعبدالحمید ابوسلیمان استاد دانشگاه اسلامی مالیزی درکتاب خود"بحران فکراسلامی " این نگاه سید را رد کرد. عبده هم که به سید پیوسته بود هردوشان به پا ریس نزد ارنست رنان رفتند. ازاینکه تز دکترای رنان درباره فلسفه ابن رشد بود ، به آن ها گفت که جهان اسلام زمین خشک برای رشد فلسفه می با شد. بعد ازبازگشت ازپاریس ،عبده راه خود را ازسید جدا وبه قاهره رفت ورئیس ازهر شد وشروع به فعالیت های فرهنگی-اصلاحی - دینی کرد وسید هم در استانبول درگذ شت. نا گفته نما ند که ،پیش از سید وعبده ، سرسید احمد خان قاضی هندی اول به لندن رفت ودربازگشت به هند دانشکده علیگررا براه انداخت تا مسلمان ها را تشویق در گرفتن علم نو غربی کند. من که کارنامه بزرگان نامبرده ویک همفکر ترکی شان را بررسی کرده ام ؛ سر سید را موفق تر می دانم. دستاورد سر سید هم کشورپاکستان می با شد که مطابق اندیشه ای او به پیش نرفت. اما دانشکده علیگر او ، درسال 1919 ، دانشگاه علیگر شد که تا کنون درگسترش نواند یشی دینی فعال می باشد.
دراین را ستا، بهترمی دانم که ازتحقیق دکترهشام شرابی دانشمند فلسطینی ونظراو درباره علت ناکامی سید وعبده ودیگر اصلاح طلبان یادی کنم. شرابی درکتاب خود" روشنفکران عرب وغرب ، سال های 1875-1914" نوشته است که " سید وعبده ازگردونه فقه بیرون شده نتوانستند تا تفسیر امروزین ازقرآن ارایه کنند." کرن آرمسترانگ ، اسلام پژوه بریتا نیا ی ، ونوسنده " جنگ برای خدا، بررسی بنیاد گرای های یهودی - مسیحی -اسلامی" به این باوراست که "نو اند یشی واصلاح طلبی د ینی سید وعبده درحلقه های اشرافی ودانشگاهی محدود وبدرون توده های مسلمان راه نیا فت. برخلاف، حسن البناء بنیان گذار جمعیت اخوان المسلمون ، تفکراصلاحی آن ها را بدرون توده ها برد. همچنان، آرمسترانگ ، جمال نا صر را بسیار سرزنش کرده است که با استبداد خود سید قطب را اول تند روودوم زندانی وکشت وجمعیت اخوان را هم با خشونت وکشتار تند رو ساخت." بلی ، ملک فاروق بناء را ترور وناصر سید قطب را کشت ، اما اند یشه وجریان آن ها با تحمل سرکوب درجهان عرب ادامه یا فت. همین که درسال 2012 ، جمعیت اخوان اولین رئیس جمهورمنتخب مصررا پیش کش مصری ها کرد، درواقع، نشان داد که هم به اصلاح طلبی هم به استبداد ستیزی ادامه می دهد. با اینکه ژنرال سیسی نوکرصهیونیسم ، حکومت منتخب مصررا با گرفتن 12 میلیارد دالر ازامارات وعربستان وتشویق اسرائیل سرنگون کرد ،فکرنمی کنم که دربلند مدت به هدف خود وبادارش برسد.
درحالیکه استبداد شرقی حاکم بر عرب ها ازالجزیره تا دوبی ، باکنارزدن حکومت منتخب اخوان توسط سیسی موقتا نفس را حت کشید همچنان که با لغو نتیجه انتخابات الجزایر توسط نظامی ها درسال 1991که برنده ای آن اسلامی های اصلاح طلب بود ند خرسند شده بود،رجب طیب اردوگان رئیس جمهورمنتخب ترکیه وحزب عدالت وتوسعه اش که هم اخوان ترکیه می با شد هم پناه گاه اخوان مصر شده وقطر وشبکه تلویزیون الجزیره هم ازآن ها می باشد، به پریشان خوابی شیخ های نفتی عرب ونظامی های مصری افزوده اند. همچنان ، اردوگان با مهاتیر محمد نخست وزیر ما لیزی ودکتر انور ابراهیم رهبر حزب اسلامی مالیزی که هردو ازنواند یشان ومد رنیست های د ینی می با شند با همراهی نهضت محمد یه ای اندونیزی فعال می باشند. نهضت علمای اندونیزی هم یک شاخه ایجاد ومصرف تبلیغ اسلام مد نی ومخالف خشونت وتروریسم مذهبی نما شده است.جالب این است که ،اردوگان ومهاتیر محمد سیا ست مداران اصلاح طلب د ینی می با شند نه متفکران اصلاح طلب د ینی. خوشبختانه ،کمبودیی فکریی اردوگان ومهاتیر محمد را اندیشه روشن ومدرن واصلاحی دکتر فضل الرحمن (1919-1987) نویسنده واسلام شنا س بزرگ واستاد سابق اسلام شناسی ای دانشگاه مکگیل در کا نداد واستاد مضمون اسلام وتغییرات اجتماعی دردانشگاه شیکا کوی امریکا ونوسنده چند ین کتاب بسیاری ارزشمند پوره کرده است. انورابراهیم رهبر حزب اسلامی مالیزی هم یکی ازشاگردان اومی با شد. مثلا،اند یشه مدرنیست واصلاح طلب اسلامی دکتر فضل الرحمن در دانشگاه های کشورهای غربی ودرمیان فرهنگیان مسلمان آن ها ومالیزی واندونیزی گسترش خوبی کرده است. اگرچه بخاطر پاکستانی بودن ، ژنرال ایوب خان ازدکترفضل الرحمن خواسته بود که ازدانشگاه مکگیل به اسلام آباد بیا ید وبه او درجهت تغییرخانواده ازنظر اسلام کمک کند ورفت ودرکراچی مرکزتحقیقات اسلامی را بازوفعال کرد، اما محافظه کاران مذ هبی علیه او شورید ند تا به دانشگاه شیکاگورفت. خوب است که درسال های اخیر، اسلام ومدرنیسم وموضوعات بنیادی قرآن ، نوشته های ارزشمند فضل الرحمن درپاکستان بزبان اردو ترجمه شده اند. درکتاب اولی، فضل الرحمن تفکرکلاسیک مسلمان ها چه معتزلی چه اشعری وتفکر مدرن رایج شده درجهان اسلام بویژه نو اندیشی اسلامی درمصر، اندونیزی وهند وایران وپاکستان را منتقدانه بررسی ودرمصر به عبده مکث کرده ودرهند بر شاه ولی الله واقبال ودرپاکستان به مودودی مکث کرده است.ازاینکه دکترفضل الرحمن به زبان های: فارسی، اردو، عربی، انگلیسی ، فرانسوی ، جرمنی ، تسلط کا مل وبزبان های یونانی ولاتین کمی آگاهی داشت،وکتاب:اسلام او بزبان انگلیسی وکتاب های، اسلام ومدرنیت وموضوعات بنیادی قرآن اورا بزبان اردو خوانده ام. همچنان، بیشتراز50 مقاله علمی درباره اسلام ومسایل مختلف کشورهای مسلمان نوشته وازاینکه تزدکترای او درباره روانشناسی ابن سینا می باشد وفلسفه را هم عمیق می داند، درکتاب اسلام ومدرنیته ، ازاینکه فلسفه نا وقت یا درسال 1936 مضمون درسی دانشگاه ازهر شده است، ابراز تاسف کرده است. بنا برآن، اورا پیشگام بزرگ نواند یشی د ینی درجهان اسلام دانسته روحش شاد ویاد ش گرامی باد می گویم!