سا زند گان جهان مدرن

بخش چهارم ، نهضت روشنگری
بخش سوم
ابراهیم ورسجی
بیست ویکم ماه ثور سال 1399
دربخش دوم مقا له ، ازخود سری های نا پلئون بونا پارت بعد ازانقلاب کبیرفرانسه دراروپا وسرانجام محاصره شدن او توسط ائتلاف به رهبریی بریتا نیا در جزیره واتر لو یاد آوری کردم. همچنان ، یاد کردم که در نهضت روشنگری ، اند یشه های روسو وجان لاک در برابر هم قرار گرفتند. دراین بخش ،ازیک کار خوب نا پلئون یاد کرده نوشته را با بررسی نهضت روشنگری ودستاورد های آن به خصوص روشنگری ازنوع انگلوسا کسونی که منجربه تحقق دموکراسی وحقوق بشروآزاد یی بیان ورسا نه ها شد ، ادامه می دهم. درمقا له نهضت اصلاح مذ هبی ، یاد آوری کرده بودم که جنگ های مذ هبی 30 ساله بین کاتولیک ها وپروتستان ها از 1618 تا 1648 ، به قرار داد وستفا لی انجامید. وقرارداد نامبرده منجر به خلع سلاح مالی کلیسا وتضعیف امپراتوریی مقد س روم ، شد ، اما جنازه ای دومی برندا شت. به عبارت د یگر، امپراتوریی مقد س روم بعد از قرارداد وستفا لی نیمه جان ادامه یا فت. ازاین نگاه که دستاورد نهضت روشنگری مرزکشیدن بین د ین وسیا ست به خصوص بین کلیسا ودولت بود ، بد ون شک ،کلیسا را ازمیدان سیاست بیرون کرد. با اینکه کلیسا از میدان سیا ست بیرون رانده شده بود ،اما امپراتوریی مقد س روم منتظر دفن شدن مانده بود و دفن آن را نا پلئون در سال 1806 رسما انجام داد. جالب این است که ،امپراتوریی مقد س روم (867-1806) ، درحقیقت یک هزار سال دربخش بزرگ اروپا فرمان روا یی وبد بختی های مادی ومعنویی بسیاری را به اروپای ها پیش کش کرد. نهضت روشنگری هم درادامه نهضت اصلاح مذ هبی لوتر،دوره ای هزار ساله ای فرمان روا یی امپراتوریی نا مبرده را دوره ای تاریک درتاریخ اروپا اعلام کرد!
نگاهی به تاریخ سیا سی ومذ هبی اروپا ، نشان می دهد که ائتلاف کلیسا وقدرت یا سیا ست، استبداد مذهبی- سیا سی امپراتوریی مقد س روم را رقم زد. طرفه اینکه ،بریتا نیا تنها کشوری دراروپای آن زمان بود که سلطه امپراتوریی مقد س روم را نپذ یرفت وکلیسا انگلیس هم خود گردا نی ای خود را از کلیسای روم اعلام کرده بود. معلوم است. همان گونه که مردم بریتا نیا سلطه امپراتوریی مقد س روم را نه پذ یرفتند ، اولین مردمی بود ند که به محدود کردن قدرت دولت پرداختند. مثلا، درسال 1215 ترسا یی ، با رون های بریتا نیا یی با تصویب "مگنا کارته " صلاحیت های پاد شاه را محدود کرد ند. بارون ها درزبان انگلیسی ، دسته های کمتردارای نفوذ ما لی وسیا سی در مقایسه به اریستوکرات ها یا اشراف وبزرگ ما لکان می با شند.
از محدود شدن اختیارات پاد شاه توسط با رون ها، با اینکه درآن وقت جا معه مد نی به طور کنونی شکل نگرفته بود و حزب های سیا سی محا فظه کار وکارگرکه تا کنون درسیا ست بریتا نیا دست بالا دارند ،درشروع قرن نزدهم قد برافرا شتند. معلوم می شود که ،بارون ها با محدود کردن اختیارات پاد شاه ،فصل نوین قانونی را درتاریخ سیا سی- حقوقی کشور خود باز کرد ند. فصلی که تا شروع قرن 16 ادامه یا فت. شا یان ذکراست که ، درهمین برهه ، یک شاه که پا ازگلیم خود بیرون درازکرده بود ، توسط مردم کشته وگام دوم درجهت تحقق حکومت مشروطه برداشته شد. همچنان ، درهمین برهه ، ها بز " لویا تان " را نوشت که ازآن تعبیر دفاع ازحکومت قوی وخود محور شد. بنا برآن ، مشروطه خوا هان ها بزرا زیر فشارگرفتند تا فرار وپناهنده در ها لند شود.
جا لب این است که ، با تقویت حکومت مشروطه ، مشروطه خواهان ازها بز خواستند که به لندن برگردد که برگشت ومانعی هم درپخش ونشر "لویا تان" نوشته ای اوخلق نشد ، که بیا نگرنیرومند یی فرهنگ کثرت گرادر بریتا نیا بود. فرهنگ کثرت گرای که دراثرنوشته های حقوقی وقراردادی جان لاک ، مشوق قانونمند شدن کثرت گرایی بیشتراز پیش شد. طرفه اینکه ،مردم بریتا نیا به مشروطه خوا هی وقانون مند ساختن حکومت ادامه وانقلاب آرام سیا سی 1688 را راه اندازی وحکومت مشروطه ای را استوارسا ختند که تا کنون درآن کشورادامه دارد. شا یان ذکر می دانم که ، درهمان بریتا نیای دارای فرهنگ سیا سی - حقوقی کثرت گرا ،انتقاد به کلیسا ومذ هب را یج درآن کاری آسا نی نبود واین اصل دردوره دموکراسی آتن هم را یج وخطا کاران مجازات می شد ند وقتل سقراط هم را بطه به همین موضوع داشت!
با وجود ممنوعیت بد گوی وتوهین به د ین دربریتا نیا ، مخالفان دین وکلیسا خاموش نما نده به نقد های نرم ودرشت حتا به توهین آن پرداختند. مثلا، :جمعیت آزاد وبررسی انتقادی مشهور به جمعیت را بین هود درقرن هجد هم درلندن به میان آمد ورونق پیدا کرد. نام جمعیت را بین هود ازنشان ثبت شده بردیواریک خا نه ای عمومی که درآن گردهمای ها صورت می گرفت گرفته شده است. با وجود آن ، گردهمای گروه نامبرده در جای های گونه گون دردهه ها برگزارمی شد. این یک گونه گردهمای برای بحث وگفت وگوبود که توجه مردم های زیادی ازگرا یش های مختلف را جلب کرد. اعضای این انجمن بیشترازخدا باوران منکر پیامبران بود ند که به منظور بحث های الهیا تی جمع می شد ند. به حیث یک واقعیت، رئیس یک دوره ای طولانی انجمن یک نانوای مدافع کلیسا وعضوآن بود. مردم های عضو انجمن شده ازمبلغان کلیسای کاتولیک ،د سته ای مشهوربدوستان مسیح ونا را ضیان ورا بطه داران کلیسای انگلند هم بود ند. یک تخمین سال 1752 ،اعضای انجمن را 300 نفربرآورد کرده بود. اعضای انجمن متشکل ازبوت دوزان ، مبلغان، برق کاران ، و مد یران مکتب ها بود ند که درباره مسا یل مذ هبی ، سیا سی ودرستی ونادرستی چیزها / مسئله ها ازنظراخلاقی بحث می کرد ند.
همچنان ، تاجران وهنرمندان مرتب درگرد همای های انجمن شرکت می کرد ند. قانون دان ها، سیا ست مداران ، دکتران، شاعران وبازی گران هم ازشرکت کنند گان درآن بود ند. یک نویسنده درسال 1754 ،با نوشتن یک مطلب درمجله آقایان / جنتلمن ها از نظریات خرده مامور ها ، خرده تا جرها، ومیکانیک های ریزه درگردهمای انجمن ابراز تعجب کرد. معلوم شد که تندال ، کالینز،چب ومند یویل ، بیشترقلب ها را جلب کرد ند. یک بوت دوز درپنج دقیقه سخنرانی خود لارد بالینگ بروک را شیفته خود ساخت. تنوع گرایش ها با باورهای مختلف در انجمن این ذهنیت را دامن زد که راد یکال ودارای آزاد یی فکرمی با شد. تامس چب به حیث انسان باورمند به خدا وبی باوربه پیامبران وپتر انیت فردی معمولی وهمه کاره دوسیستم دست کوتاه را ایجاد کرد ند. همچنان ، چب وانیت ، شهرت بی باوری به پیامبران را دررسا نه ها پیداکرد ند. انیت را یک دشمنش رئیس کا فران معرفی کرد. آلیو که چاپ کننده ورساله نویس ومستعد بود وتوان خود نگهداری کمتری داشت ؛ درسال 1755 ،با نشرمطلبی طنز گونه وبد ون ذکر نام خود ، تامس شیرلاک روحانی لند نی را عصبانی ساخت. درمدت یکسال ، آلیو با نوشتن یک کتاب وبد گوی به د ین به خصوص انکار پیامبریی مسیح ودیگر رسولان در آن دستگیروحبس تعزیری برای سه سال شد و دوسال درزندان مانده رها کرده شد.
درحالیکه ، درسال های 1744 و 1745 ،بدو باور شیرلاک درباره بعثت دوباره مسیح حمله وبعثت را فریب نا میده بود؛ کاری که درنتیجه آن ماموریت حکومتی خود را ازدست داد. بعد ازآن گفت که برای آزادی بیان در انگلند ، به شکستن استخان مسیحیت هم ادامه می دهد. درچنان شرا یطی ، انیت وضع بهتری پیدا کرد وسنت پال را دروغ گو، منافق وقدرت طلب معرفی کرد. همچنان، درسال 1761، انیت با پخش هفته نامه "پرسش آزاد" دارای نشریه بیان کننده نظرات خود هم شد. حکومت بعد ازنشر نه شماره آن را متوقف کرد. درحا لیکه، درمقایسه با نوشته های قبلی ، بد گویی به د ین نکرده بود. طرفه اینکه ، درمجله پرسش آزاد،پیام های عهد کهن موسی را رد کرده بود. هدف او ازحمله به عهد کهن ، جدا کردن مسیحیت ازیهودیت وثبوت دین طبیعی ومخلوق بودن آن بود. افزون برآن ، درمجله جنتلمن این اصل را تئوریزه کرد که درهرشکلی ازحکومت که متا ثرازدین با شد یا نبا شد ، برخی چیزها مقد س ساخته شده اند که انتقاد از آن ها بد گوی به د ین نامیده می شود...
توهین آمیز تر ازآن ، ویلیکس تثلیث را خ ها وک خود نا میده درواقع توهین به اصول بنیاد یی مسیحیت کرد. مجلس لارد ها به بهانه "مقاله درباره زن" که تلقی توهین به مذ هب شد ، عزم محاکمه ویلیکس را کرد واوهم ازکشورفرار کرد. درسال 1764 ،حکومت اورا درپیشگاه میز پاد شاه محا کمه غیا بی وبخاطر غیبت جریمه برایش تعیین نکرد. اما ، در سال 1768 ، تغییر سیا سی در انگلند رونما وباعث شد که ویلیکس برگشته خود را تسلیم کند وخواستار لغو محاکمه قبلی خود به جرم فرارازوطن شود. لارد مانس فیلد با وجود بحث های زیاد با مشاوران مواجه به مانع های تخنیکی بخاطر فرار اوازکشور شد. این درشرایط بود که ویلیکس به حیث یک سیا ست مدارمشهور ودرحال مطرح شدن درسیا ست انگلند بود. با وجود آن ، محکوم بزندان شد. محاکمه ای ویلیکس به جرم بد گوی جریان داشت که انقلاب کبیرفرانسه واقع شد. بعد ازآن تام پین عقاید مسیحیت را انکار کرد. تا آن وقت حکومت وکلیسا باوریگا نه دا شتند ونفع شان هم درآن بود. اریا نیزم ویا با ورعجیب آن به مسیح ،کلیسای انگلند را از زمان سامویل کلرک وویلیام ویتسن متا ثر سا خت واثرات آن به د یگر گروه های نا راضی اززمان سالترز، یازمان نزاع 1719 ، سرا یت کرد. با گذ شت دهه های قرن هجد هم ،عقل ودو همزادی اش : طبیعت وسا ینس ، اریا نیزم ، یا باوربه این اصل را که خدا ومسیح دوجنس مجزا هستند را راد یکال ترساخت. بنا برآن، مخالف تثلیث شدن درحقیقت رد الهی بودن مسیح وانسان معرفی کردن او بود. انسانیکه پیام الهی دا شت وبه هیچ صورت خدا نبود (6).
اثبات وتا کید براین مسئله توسط اعضای انجمن را بین هود که مسیح انسان می با شد نه خدا ورد تثلیث یا سه گانگی (خدا ،مسیح وروح مقد س ) که درکلیسای کا تولیک مسلط بود وتا حدی اکنون هم می با شد. بدون شک ، نزد یک شدن به نظر قرآن درباره رسولان خدا می با شد. دراین را بطه ، بهتراست که نظر قرآن را بازتاب دهم. مثلا ، قرآن درسوره ابراهیم ، آیه 11، می گوید: رسولان به مردم گفتند که ما مثل شما بشرمی با شیم. درسوره کهف ، آیه 110 ،هم آمده است که رسول به مسلمان ها گفت که من بشری هستم مانند شما که برایم وحی می شود. درآیه نخست ، همه رسولان ازجمله مسیح بشرمعرفی شده است ودرآیه دوم ، محمد ص خود را بشری معرفی کرده است که به او وحی می شود. خلاصه اینکه همه رسولان خدا بشر وپیام رسان های خدا به جا معه ای بشری بود ند. بنا برآن ، بشر بودن آن ها ازایشان تقد س زدای کرده است. ازاین رو، اعضای خدا باورانجمن را بین هود ، گامی بلند درمسیر اسلام قرآنی نه اسلام شاه وشیخ وسلطان زده رایج درکشورهای مسلمان برداشتند. به عبارت د یگر، روشنگریی قرن هجد هم بریتا نیا با بشر ثا بت کردن مسیح وتقد س زدای ازاو درواقع گام آگا ها نه درمسیر اسلام قرآنی برداشته است.
بنا برآن ، به سراغ یک دانشمند مسلمان آروپا یی وبازتاب نظریات او درباره مسیحیت دربریتا نیا و آیین محمد ص وبازتاب آن می روم. دانشمند مورد نظرم علی عزت بگویچ ، رئیس جمهور پیشین بوسنی هرزگوین دربالکان می با شد.
عزت بگویچ :راه سوم بیرون ازدنیای اسلام
دنیای انگلوساکسون
اروپا دید گاه بنیاد یی خود را با مدا رس بی روح قرون وسطی سا خت. برغم گذرقرون ، این تجربیات کودکی هرگزازذهنیت ارو پا یی زا یل نشده است. هراروپا یی مذ هبی ویا غر مذ هبی ، همیشه به جایگزینی غیرمسیحی می اند یشد. حاکمیت خدا یی ویا حاکمیت مذ هبی بد یل هم به حساب می آیند. اروپا علم یا مذ هب را به تلخ کا می نفی می کند. هیچ نهضت مذ هبی اروپا یی نمی توا ند برنا مه اجتما عی را قبول کند. هم مذ هب وهم الحاد اروپا یی افراطی وما هیت انحصارطلب دارد.
بخشی ازاین دنیای غرب ،به لحا ظ موقعیت خا ص جغرا فیا یی وتاریخی ازاین نفوذ مسیحیت قرون وسطا یی ومجموعه این عصرقدرتمند رها با قی مانده بود. این بخش ازد نیا با کنکا ش وجستجو گری خود راه میا نه را ازخارج یا فت که به راه سوم اسلام شبیه است. کشوری که از آن صحبت می کنیم انگلیس ، تا حد ودی د نیای انگلو ساکسون ، است.
پیشگفتار اولین ترجمه رسمی ازانجیل با کلمات زیر شروع می شود: ازابتدای اجرای مراسم عبا دی خود ، " حکمت کلیسای انگلیکان براین منوال قرارگرفت که راه میا نه بین دو حد افراط وتفریط را بپیما ید." به نظرمی رسد این نگرش به عنوان اولین قانون زند گی مذ هبی وعملی انگلیس در آمد. مسیحیت تاریخ د نیای غرب را به دو برهه کا مل جدا ومتضاد تقسیم کرده است: قرون وسطی وعصر جد ید که با دو بد یل گونا گون تطا بق دارد: مذ هب وعلم ، کلیسا ودو لت.
این طرح تاریخی خیلی درمورد انگلیس صد ق می کند. حد اقل موضوع این است که انگلیس جزواروپای قاره ای نبوده است. به این علت است که تجربه های انگلیس دوعنصررا پشت سرگذارده است. عصر کلیسا وعصر دولت. ازلحا ظ تاریخی ، عصرمیا نه ای اروپای - اسلامی - را صرفا می توان درانگلیستان یا فت. دموکراسی دراروپا- این ملغمه ای اصول عرفی ومیتا فیزیکی- اختراعی انگلیسی است. نیچه ای که بیش ازهرکس متعلق به اروپا ست، تما یز بین ذهنیت انگلیس واروپا یی را با این سوال مشروح خود نشان می دهد:چگونه می توان اروپا را ازانگلیس وانگلیس را ازدموکراسی نجات داد؟
ازاین د ید گاه فلسفه تاریخ ، ظهورانگلیستان وروح انگلوسا کسونی درتاریخ غرب با ظهوراسلام درتاریخ شرق مطا بقت دارد. دراینجا به معنای همسا نی نقشی که شخصیت (حضرت) محمد ایفا کرد ند با نقش کرامول پی می بریم. این دو شخصیت درد ید گاه تاریخ جها نی "معاصر" محسوب می شوند. کلیسا ودو لت وا حده انگلیس وقدرت جها نی انگلیس با کرامول آغازشد ؛ ومذ هب ودولت واحده اسلامی ، وقدرت جها نی اسلام با (حضرت) محمد شروع گرد ید. هردو مومینی مخلص وموسس امپراتوری های بزرگی بود ند. برای ذهنیت اسلامی وانگلوساکسون این بسیار طبیعی به نظرمی آید ، ولی درذهن اروپای قاره ای عجیب می آید. لویی وپیوس دولت فرانکوی را نا بود کرد ند ، ودرد نیای اسلامی ، برعکس ،هرنوع نهضتِ خواهان پیشرفت سیا سی واجتما عی همیشه با احیای مذ هب همراه بوده است. به همان وجهی که کلیسای چند قرن قبل اقدام کرده بود ، به محض قدرت گرفتن خود ،دولت اروپا یی خوا هان شنا سا یی وحق تقدم ورجحان خود شد. این "تفتیش عقا ید دوم " اولین آن در 1707 ، زما نیکه ها نری چهارم تسلیم پاپ گریگوری هفتم شده بود- که به سرا سراروپا گسترش یا فت، به انگلیس راه پیدا نکرد.
بنا براین ، ستم تفتیش عقا ید انگلیس واسلام را دربرنگرفته است. اصلا حات انگلیس- با منطق ذاتی خود - هردو افراط تفریط برتری ورجحان شیخ وشاه را ازبین برد. برای اروپای قرن پا نزدهم وشا نزدهم ، انگلیس انقلابی به نظرمی رسد، ولی به نظر اروپای امروزین ،محافظه کارمحسوب می شود. کلمه "محافظه کار" درانگلیس درخواستی برای "حفظ" روحیه ای انگلیسی اصلی است که به معنای حفظ راه میا نه ، به معنای وسیع کلمه ،می با شد. چنا نچه به خاطر بیا وریم که راجرزبیکن موسس تمام پیشرفت های معنوی بعدی انگلیس است ،این دو بعدی بودن راه زند گی انگلیسی را بهترمی فهمیم. ازهمان آغاز، او ساختارکامل تفکر فلسفی انگلیس را بردوبنیاد مجزا گذا شت: تجربه درونی که به روشنا یی صوفی منشا نه یعنی مذ هب می رسد. ومشا هده که به علم حقیقی - یعنی تجربه علمی - می رسد. اگرچه جزء مذهبی آن - هما نند اسلام- مورد تا کید قرارگرفته است، ولی بیکن یک متفکر ثنوی اند یش پا یداربا قی ما ند وهرگز ایده علمی یا مذ هبی را به قیمت د یگری فدا نکرد. او بین این دو موازنه برقرارکرد. این پیوند ازنبوغ بیکن درنظرهرانگلیسی به عنوان اصلی ترین تجلی تفکرواحساس انگلیسی است ؛ بسیاری حتا تمام فلسفه بعدی انگلیس را چیزی جزتوسعه اصول تفکر بیکنی نمی دانند. این تا ثیر شگرف روی گرا یشات وطرق فلسفه وعلم انگلیس را می توان با این رهیا فت به ظاهرجدال آمیز آغازکرد.
به هر حال ،این واقعیت مهم د یگرمنسوب به بیکن نیز وجود دارد که هرگز به اندازه کافی مورد توجه ومطا لعه قرارنگرفته است. پدر فلسفه وعلم انگلیسی دانشجوی زبان عربی نیز بوده است. بیکن به شد ت ازمتفکرین اسلامی ، به ویژه ابن سینا ،که بزرگترین فیلسوف بعد ازارسطومحسوب می شود ، متا ثر است. خصوصیت فکریی بیکن ، وازطریق او، البته راه میا نه ای که تفکر وعمل انگلیسی را ازهمتا یان خود دراروپا جدا می کند، شا ید با این واقعیت قا بل توضیح با شد. یکی ازدلا یلی که هنوز دراین مورد هیچ چیزی تغییرنکرده است، وانگلیس به روحیه ای خود وفا دارباقی مانده است ، شخصیت بزرگ فرد انگلیسی دی گری به نام برنارد شاو است."شاو شاعروسیا ستمداری بود که به طورهمزما نی اند یشه های سو سیا لیستی وفردی-انارشی را وعظ می کرد". کسی اورا وحدت نقیضین غیر قا بل تکرارنام نهاده تا نشان دهد که او بطورهمزما نی وصوفی منشا نه ، ونقد عبوسا نه ای اجتما عی وآرمان گرایی علاج نا پذ یر را با هم عجین کرده بود. ما با ید این واقعیت را مورد ملا حظه قراردهیم :دراروپای قاره ای ، قا عد تا هراهل تجربه ای ملحد هم هست. درانگلیستان ، جان لاک پدر اهل تجربه مفهوم خدا یی را درقلب نظریه اخلاقی خود جای داد ، وبا شوق یک کشیش ،ازشنا سا یی تحریما ت نا شی ازمجازات وتشویق - دیگرد نیا یی در تا سیس اصول اخلاقی جا نبداری می کند (7).
با ستا یش ازمقا یسه ای تاریخی وسیا سی کارنامه ای کرامویل ،پاد شاه بریتا نیا با کارنامه ای گهرباروتاریخ سازمحمد ص ، توسط علی عزت بگویچ ، لازم می دانم با کما ل تاسف ابراز کنم که کارنا مه ای ارزشمند دومی توسط پیروا نش طوریکه ایجاب می کرد پیروی وادامه نیا فت. برخلاف ،کارنامه ای تاریخی- سیا سی اولی توسط مردم به خصوص سیا ست مداران وقانون دان های بریتا نیا ادامه وجهان نوین انگلیسی زبان را با دموکراسی رقم زد. بنا برآن ، حق با نیچه است که بطور پرسش گونه گفت : چگونه می توان اروپا را از انگلیس وانگلیس را ازدموکراسی نجات داد؟ یعنی دموکراسی اروپا در اصل تولید انگلیس می با شد وخود آن هم که با دموکراسی بطورجا ویدانه همراه می با شد! بر خلاف ، وضع عقب ما نده واسفبارکنونی مسلمان ها زاده ای انحراف ازاسلام وسنت راستین محمد ص می با شد. معلوم است که این وضع اسفباررا خلیفه ها ، شاه ها ،شیخ های ریاکار ونظامی های تفنگ سالاروتباه کارایجاد کرده اند. افزون برآن ، ستمگران نامبرده سازمان های تروریستی ای مذ هبی نما را هم به کمک وبه نفع باداران نو استعمارگر خود ایجاد واسلام را دین تروریست پرور درجهان معرفی کرده اند. ادامه دارد.