روشنگریی فراموش شده ای مسلمان های فارسی زبان آسیای مرکزی

بخش نخست، ابرازنظردرباره سازگاری ونا سازگاریی اسلام با روشنگری
ابراهیم ورسجی
اول ماه اسد سا ل 1399
در این مقا له ای دوام دار که در بخش نخست آن ، درباره ای سازگاری ونا سازگاریی اسلام با روشنگری ابراز نظر می کنم ، درپیش نویس آن ، پرسمان های منوط به " روشنگریی فراموش شده " درپیوند با کتاب " روشنگریی فراموش شده ای عصر طلای آسیای مرکزی از فتوحات عرب ها تا تمورلنگ " را جمع بندی ودرآن از رویداد های شاد ونا شاد دوره های پیشا وپسا تمورلنگی تا زمانه ای کنونی هم یاد کرده بودم. جمع بند یی که بخش نخست آن به فتوحات غارتگرانه عرب های بد وی بنام د ین ودراصل برای غنیمت وکنیزگیری وبرده گیری بود وهمچنان یاد آورشده بودم که اموی های وحشی منهای عمرپسرعبدالعزیز، دردوره 90 سال حکومت بد وی ومشرکِ درظاهر دینی ای خود مردمان فارسی زبان خراسان وفارس را موالی / برد گان می انگا شتند. برده انگاریی که باعث شد که خراسا نی ها به فرماندهی ابومسلم خراسا نی، دست به خیزش زده حکومت وحشی وبرده دار آن ها را روانه ای زبا له دان تاریخ وفارسی زبان ها را سهم دار قدرت دردوره عبا سی ها نما یند.
ازاین نگاه که ، پرسمان / مسئله ای روشنگری درمیان می با شد ؛ پد یده ای درخشان وسرنوشت ساز اروپا یی که نخست درایتا لیا ، دوم دربریتا نیا ، سوم ، درآلمان ، وچهارم، در مد ت زما نی میان نیمه دوم قرن هفدهم ونیمه اول قرن هژدهم ترسا یی در فرانسه رونما ومنجر به انقلاب کبیر درسال 1789 درآن کشورشد. دگرگونی ای که در جوهر خود معنای آزادی عقل ازدین وکلیسا وشکل گرفتن ملت - کشوررا افاده می کرد. جالب این است که ، هشت قرن پیش از نهضت روشنگری درفرانسه ، مسلمان های فارسی زبان دردوره فرمان روای سا ما نیان (819-1005) درآسیای مرکزی نهضت روشنگری را راه اندازی کرده بود ند. روشنگریی که ازآن دراین نوشته بنام روشنگریی فراموش شده یاد و بازخوانی وتکرار آن درشرایط کنونی را نیازمبرم زمان خود می دانم. بنا برآن ، وقتیکه ازروشنگریی فراموش شده ای دوره ای سا ما نیان درآسیای مرکزی وضرورت تکرارآن در جا معه های کنونی مسلمان سخن به میان می آید، پرسمان سازگاری وناسازگاریی آن با د ین اسلام را برجسته می سازد. به سخن دیگر، آیا اسلام می تواند آزادی عقل از نقل یا تفسیر عقلانی وآزادا نه ای قرآن را پذ یرا شود؟
به گواهی تاریخ فلسفه درجهان اسلام ،رویداد های علمی وفرهنگی وهنری واد بی درجا معه های مسلمان ، برخورد نقلیات با عقلیات، یا کتاب الهی با خرد ورزی را نما یان می سازند. برخوردی که جدایی میان فیلسوفان ومفسران وکلامیان وفقیهان را باعث شد. قا بل به یاد آوری می دانم که ، درمیان فقیهان بزرگ ، ابوحنیفه خرد ورزترازدیگران بود. ازاین رو،توسط سنتی های عقل گریز به خصوص ابن حنبل ووحنبلی ها ، بنام اهل رای مسمی سا خته شد. درشرایطی کنونی کشورهای مسلمان ، آشکاراست که حکومت شیعه - آخوند یی ایران وحکومت حنبلی مشهوربه وهابی درعربستان ، با استفاده ازدرآمد های گزاف نفتی خود سنت گرایی عقل گریز ونقلیات زده را ترویج می کنند. آشکار است که ،ترویج سنت گرایی خرد ستیزحنبلی - وها بی وشیعه گریی خرافات زده ای صفوی مانع بزرگ درسرراه روشنگری که خیرحتا دربرابر گرایش های میا نه رواسلامی ازافغانستان تا لیبیا خلق کرده اند.
ازاین نگاه که شیعه گریی صفویی حاکم برایران ووها بی گریی حاکم برعربستان وائتلاف نظامی ها وملا ها درپاکستان وطالبان والقاعده وداعش های شیعه وسنی دست سا خت آن ها، به این دلیل خود سا خته که اسلام با منشورجهانی حقوق بشروروشنگری مخا لف می با شد، به دشمنی با آن ها برخا سته اند. دشمنی ای که، بیان نگاه قرآن درباره ای علم وخرد ورزی را که راه را به روی روشنگری هموارسا خته اند، ضروری می سازد. بیان نگاه قرآن ازاین نگاه دارای اهمیت ویژه می با شد که اصل اسلام درآن تبلوریافته وفقیه ها ومحد ث ها ومفسر ها وکلامی ها بخش های ازآن را گرفته وبخش های دیگری آن را کنارزده وباعث بد بختی مسلمان ها درجهان شده اند. دررابطه به عقب ماند گی مسلمان ها وپیشرفت نا مسلمان ها، یاد کردن دونمونه کفایت می کند:نخست ،پیشرفت اسپا نیا درآن سوی مد یترانه وعقب ما ند گی عرب ها دراین سوی آن ؛ دوم، پیشرفت کوریای جنوبی وعقب ماند گی کوریای شمالی درشرق آسیا. درهردو نماد پیشرفت وپس رفت، آزادی واستبداد نقش بارز بازی کرده اند. یعنی اسپا نیا با آزادی ودموکراسی پیشرفت کرد وعرب ها با استبداد عقب ماند ند وکوریای جنوبی را آزادی ودموکراسی ترقی داد وکوریای شمالی را استبداد ازکاروان پیشرفت دورساخت. وترقی وپیشرفت هم معلوم است که زاده ای خرد ورزی وآزاد یی اند یشه ودراصل زاده ای روشنگری می با شد.
بنا برآن ،تعریف روشنگری و بازتاب نگاه قرآن درباره خرد ورزی وعلوم نووفن آوریی دیگرگون سازضروری می با شد. دراین راستا ، ولتردرباره ای روشنگری این گونه ابرازنظرمی کند: اعتماد ما به اعتقا داتمان با ید متکی به دلیلی با شد که آن اعتقا دات را تا یید می کند. بسیاری از عقا ید جا افتاده ای حیات د ینی واجتما عی آن زمان که تکیه گا هشان مرجعیت کلیسا ودولت بود ،آنگاه که مورد کند وکاو عقلی قرار گرفتند ازرمق افتا د ند. این تا کید وپا فشاری برنگاه کردن به هرچیزدرپرتو خرد ، ازآن پس "روشنگری" ودوران تسلط آن دراروپای غربی "عصرروشنگری" خوانده شد...نهضت فکری اروپا معروف به روشنگری در سده ای هجدهم به اوج رسید. اند یشمندان آن عصرمعتقد به امکا نا ت رهای بخش عقل انسان وپیشرفت اجتما عی ومنتقد جا معه ای زمان خود بو د ند. کا نت در1784 روشنگری را چنین توصیف کرد: بلوغ انسان در افگندن قیمومیت خود خوا سته وقبول مسئولیت کا مل درقبال آزاد یی خویشتن (1). ازاین نگاه که د ین تا بع تحولات اجتما عی می با شد نه اینکه تحولات اجتما عی تا بع د ین شود،ارج نهادن د ین به خرد ورزی راه گشا می شود.
ازاین رو، این پرسش برجسته می شود که آیا د ین اسلام می تواند خرد ورزیی آزاد را پذ یرا شود یا نه؟ برای پاسخ به پرسش نا مبرده ، نگاه مختصربه سه پرسمان ضروری می با شد:نخست،درقرآن وسخنان رسول خدا ، آیه ها وحد یث های می توان یا فت که عقل گرای را تقویت می کنند ؛ دوم، اندیشمندان مسلمان به ویژه این سینا (980-1037) وابن رشد (1126-1198) ترسا یی، با درک عقلی از قرآن ، آن را همسازبا عقلانیت می دانستند ؛ سوم ، سنت گرا یان د ینی عقل را تا بع نقل ، یا عقل را تابع کتاب الهی دا نسته دروازه تفکر وتعقل را بسته وابن سینا وابن رشد را تکفیر هم کرد ند. ازاینکه ازشکم گند سنت گرا یی ، استبداد شاه ها وشیخ ها ونظامی ونظا می ها بیرون وازشکم گنند آن ها تروریسم مذ هبی وعقب ما ند گی مادی وعلمی ومسلمان ها سربرآورده اند، درباره اصل سوم اصلن ابرازنظرنکرده به دو اصل نخست تمرکزمی کنم.
دررابطه به اصل نخست،آیه های تا یید کننده عقلانیت درقرآن بسیارمی با شند؛ اما ، برای اینکه نوشته طولانی نشود ، تنها به سه آیه می پردازم وآن ها هم آیه یازدهم سوره رعد وآیه های هفدهم وهجد هم سوره زمرمی باشند. درآیه یازدهم سوره زمر، آمده است که : خدا هیچ قومی را تغییرنمی دهد مگراینکه آن ها خود شان را تغییردهند! درآیه های سوره زمر، خدا امرکرده است که مسلمان ها سخن ها را بشنو ند وبهترین های آن ها را بر گزینند! معلوم است که ، دراولی ، خدا تغییررا به خود مسلمان ها سپرده وتغییرهم معلوم است که با علم وتکنالوژی نو درجهان نو صورت می گیرد. آیه های سخن ها را بشنوید وخوب های آن ها را ازخود نما یید، براستفاده ازتجربه های موفق غرب مهر تا یید می گذارند. یعنی بهره برداری ازنهضت روشنگریی غرب درجا معه های مسلمان نا سازگاربا عقلانیت ازنگاه اسلام نمی با شد. حد یثی هم ازرسول خدا این گونه داریم: شما درامور دنیا تان اعلم / عالم ترین می با شید! این حد یث نه تنها تا یید کنند ه ای روشنگری بلکه تا یید کننده ای سکولاریسم / این جها نی اند یشی هم می با شد. درواقع ، حد یث نا مبرده با تا یید روشنگری وسکو لاریسم ، مشت دندان شکن دردهن های سنت گرا یان وبنیاد گرایان وجزم اند یشان مذ هبی می کوبد.
دررابطه به اصل دوم ، ازاین نگاه که درباره ابن سینا(980-1037)، درمقاله های بعدی ابرازنظرمی کنم ، دراین بخش ، به سراغ ابن رشد (1126- 1198) ، جای پیدایش قرطبه دراسپانیا وجای مرگ مراکش، می روم. ابن ر شد فیلسوف وقاضی اند لسی سه گروه را ازهم جدا می کند:اهل برهان ، یعنی فیلسوفان ، اهل جدل ، یعنی کلامیان ، اهل خطا به ، یعنی عا مه ای مردم. ومی افزا ید ، ازآنجا که خدا وند پیامبران را برای همه ای آدمیان اعم ازسیاه ،سفید فرستاده، سبک وزبان قرآن هم به گونه ای سا مان یافته که با همه ای آدمیان هما هنگ با شد. یعنی درآن هم ازشیوه ای خطا بی وسطری ومجازی برای عامه مردم بهره گرفته شده ، هم ازشیوه ای جد لی برای متکلمان وهم ازشیوه ای برها نی برای حکیمان وفیلسوفان (2).
با نگاه ژرف به برداشت ابن رشد ازقرآن ،به صراحت می گویم که اسلام مخا لفتی با خرد ورزی وروشنگری ندا رد. اصلی ترین هدف روشنگری هم آشکار است که خرافات ستیزی وافسون زدا یی ازد ین ها وجا معه ها می با شد. خرافات وافسون گری هم طوری که یاد آوری شد ، توسط حکومت های مستبد شاهی وشیخی ونظامی به د ین ها ومذ هب های برآمده ازآن ها برای عوام سواری افزوده شده اند .هدف روشنگری هم که افسون زدای وخرافات زدای ازد ین ها وجا معه ها می با شد. تجربه های تلخ تاریخ هم نشان می دهند که با افسا نه ها وخرافات می توان قهرمان سا خت اما نمی توان تاریخ ومردمان مرفه سا خت. بدون تاریخ معتبر وبرپا یه حق وحقیقت که آگا هی را برای مردم به خصوص با سوادان آن ها میسر نما ید، داد خوا هی ورسیدن به عدل وداد نا ممکن می با شد. خلاصه اینکه ،با خرافات وافسا نه ها وقهرمان های افسانوی آن ها می توان نتقام گرفت وکشتارکرد، اما نمی توان خوش بختی برای مردم به ارمغان آورد. تاریخ هم فراوان ثبت کرده است که درکشور یا کشورهای گرفتارقهرمان های افسا نویی شرقی- به خصوص مسلمان استبداد وعقب ما ند گی مادی وفرهنگی وعلمی وفنی بیداد می کنند.
بنا برآن ، تحقق روشنگری با بهره برداری ازتجربه درخشان اروپای غربی ،درجا معه های عقب مانده ای مسلمان ، ارزشمند یی خاص خود را دارد. ازاین رو، سازگاریی اسلام با روشنگری را که دربالا ازآن یاد آور شد م ، به نفع مسلمان ها می دانم ؛ وخوشحال هستم که قشر روشنگران وروشنفکران مسلمان سر برافراشته وبا فربه کردن روشنگری برداشت سنت گرایان تاریخ زده ازاسلام را به چا لش کشیده اند. تاریخ روشنگریی اروپا هم دو تعریف ازروشنگری را به ما نشان می دهد:نخست،روشنگری جزنقد وانتقاد ازد ین وسنت گرا یی د ینی نمی با شد. دوم، روشنگران اروپا یی خود د ین داربود ند وازراه نقد د ین به جدایی نهاد های جا معه کمک کرد ند وسکولاریسم وآزادی های فردی ووارد کردن زنان به میدان های علم وفرهنگ وسیا ست واقتصاد هم دستاورد آن ها می با شد. دستاوردی که نمونه گیری ازآن یا تطبیق آن در جا معه ای عقب مانده وخرافات وافسون واستبداد زده ای مسلمان نیازمبرم می با شد. اگرچه ما نع های روشنگری وپیشرفت درجا معه های مسلمان بسیارمی با شند ، اما راه بسته نمی با شد ؛ و امکان وشرایط برای روشنگری وپیشرفت مسلمان ها وجو دارد ؛ به شرط آنکه ، شرایط جهانی ومنطقه ای ودرونی خود را با د ید نقادانه ارزیا بی کنند وبا بر نامه های دقیق اقتصادی وسیا سی وفرهنگی راه بیرون رفت خود ازاوضاع فلاکت بار کنونی را بیا بند. درغیرآن ، استبداد شاه ها وشیخ ها ونظامی های بی فرهنگ وتروریسم مذ هبی زاده ای سیا ست های نا مردمی آن ها مسلمان ها را درقرون میانه نگهداری وبد بخت تر ازاین می سازند که هستند!
پا نو یس ها:
1-سرگذ شت فلسفه
داستان جذاب 2500 سال فلسفه ای مغرب زمین ، ازیونان با ستان تا کنون
نوشته ای براین مگی ، ترجمه ای حسن کامشاد ،ویرا سته ای هومن پنا هنده ، نشر نی ،چاپ دوم ،1387 ، تهران. ص ص 122-123و 134
2-چنین گفت ابن عربی ،نوشته ای نصر حا مد ابوزید