روشنگریی فراموش شده ای مسلمان های فارسی زبان آسیای مرکزی

پیش نو یس:
ابراهیم ورسجی
بیست وهشتم ماه سرطان سال 1399
این عنوان ؛ دراصل ، نیمه ای عنوان یک کتاب به عنوان " روشنگریی فراموش شده ای عصرطلایی آسیا یی مرکزی ، ازفتوحات عرب ها تا تمورلنگ " می با شد. این کتاب ضخیم وارزشمند 634 برگه ای را اِس فرید ریک ستارنوشته ودانشگاه پرنستن ، دربریتا نیا درسال 2011 ، آن را چاپ وپخش کرده است. محتوای این کتاب بیانگر تاریخ درخشان آسیای مرکزی وموقعیت استراتژیک وتاریخی وفرهنگی وعلمی آن میان تمدن های چین ، هند ، خاورمیا نه واروپا می با شد. ازاین نگاه که نوسنده ای کتاب روشن گریی فراموش شده هم ازغنای تاریخی - فرهنگی- تمد نی آسیای مرکزی هم ازپس ما ند گی فرهنگی وتباه کاریی عرب ها وترک های بد وی بطورگسترده پرده برداری کرده است ، ازتباه کاری ترک های بد وی تا مد نی شدن آن ها دراین سوی دریای سیحون را درپسین بخش مقا له و تباه کاریی عرب ها بنام گسترش د ین درمنطقه را درپیش نویس مقاله ای دوام داربطورمختصربازتاب می دهم. برای من که دانش آموخته ای سیا ست وتاریخ ودارای مطالعات اسلامی می با شم ، برایم هیچ چیزی ارزشمند تر ازنگاه انتقادی به تاریخ وفرهنگ فارسی زبان های خودم ودیگران نمی با شد. بنا برآن ، ازنگاه تاریخی- سیا سی - فرهنگی - دینی،دریافته ام که کسا نیکه نتوانند تاریخ سازان وسیا ست مداران ودین کاران راستین ودروغین خود را انتقاد کنند ، درجهان کنونی ، آینده ای درخشا نی ندارند؛ وسخن نغزتاریخی " گذ شته چراغ راه آینده می با شد" ؛ رهنمای خوبی برایم می با شد. سخن نغزیکه وادارم کرده است که تاریخ مذ هبی وسیا سی وفرهنگی فارسی زبان های خودم بویژه فارسی زبان های آسیا ی مرکزی را ازچند نگاه غربال کنم:
نخست ،عرب های بد وی بنام فتوحات اسلامی چه سوغات های خوب وبدی را به مسلمان های فارسی زبان خراسان وفارس / آسیای مرکزی وایران کنونی پیش کش کرده اند؛
دوم، فارسی زبان ها با بهره برداری ازتاریخ وفرهنگ غنی وگهربار خود چه خد مت های ارزشمند مادی وفرهنگی به عرب های بدوی که بنام اسلام جنگ برای غنیمت وکنیزگیری کرده بود ند ، کرده اند؟
سوم ،ایجاد افغانستان دربخشی از خراسان توسط هند بریتا نیا وروسیه ای تزاری درسال 1880 ترسا یی، برای بلند کردن زبان وفرهنگ قبیلگی-افغانی دربرابرزبان و فرهنگ غنی فارسی ومبارزه ای تباه کارانه ای افغان های استعمارزی علیه زبان وفرهنگ فارسی بنام ترقی زبان پشتو ومسخ کردن اولی وناکام شدن در ترقی دومی وعلت های آن ها.
چهارم، بررسی انتقاد یی رابطه ای تروریسم د یروزوامروز طالبان وعرب های عضو القاعده درکنارآن ها علیه فارسی زبان ها درافغانستان ، با فرهنگ های قبا یلی افغان ها وعرب ها.
دررابطه به اصل نخست ، دکتر عبدالحسین زیرین کوب تاریخ دان وزبان شنا س واد یب بزرگ زبان فارسی ،کتا بی به عنوان " دوقرن سکوت" نوشته است. دوقرن سکوت مورد نظر زرین کوب ،با تحمیل اسلام با شمشیرعرب بد وی ونه با ترویج آن با تبلیغ وتزکیه مطابق قرآن که جوهر رسا لت رسول خدا می با شد ، مد ت زما نی ازسال 641 ترسا یی (تحمیل شمشیری نه تبلیغی اسلام به فارس وخراسان ) تا سال 821 ترسایی، یا آغازدوره طاهریان فارسی زبان را دربرمی گیرد. دردوقرن سکوت ،ازبرآمدن اموی ها به رهبریی معاویه ای با غی علیه خلیفه چهارم درسال 661 تا 749 ،دوره ای 90 ساله ای حکومت وحشی اموی ها، با فارسی زبان های فارس وخراسان برخورد موالی / برد گان صورت گرفت. ومعاویه باغی که با بغاوت علیه خلیفه چهارم به قدرت رسیده بود ، برای فرارازداوریی دین وتاریخ ،دوکاررا کرد:
نخست ،جبری گری را رایج کرد تا به مسلمان ها بقبولاند که جبر تاریخ اورا حاکم سا خته است؛
دوم، قشرملا های حکومتی را برای عوام فریبی ایجاد وموفقا نه اسلام را تحریف معنوی کرد!
به گواهی تاریخ ، برده انگاریی فارسی زبان ها توسط اموی ها ،خیزش ابومسلم خراسا نی (718-775) را باعث شد. خیزشی که به عمر سیاه وننگین حکومت 90 ساله ای برده داریی اموی ها پا یان داد. دستاورد سیا سی وفرهنگی وتاریخی ای خیزش ابومسلم خراسا نی به کمک خراسا نی ها ،شکل گرفتن حکومت عبا سی ها با ترکیب ائتلافی عرب ها وفارسی زبان ها درسال 749 ترسای بود. اگرچه جا نشین عباس سفاح اولین خلیفه یا پاد شاه عبا سی (749-754) ،یا دومین خلیفه ای جنا یت کارعباسی ،ابو مسلم را درسال 755 شهید کرد ، اما خراسا نی ها چنان درساختار حکومت عباسی جا پیدا کرده بود ند که مهارکردن آن ها عملی نبود.
درحالیکه فارسی زبان ها برای خود درساختار حکومت عبا سی جا بازکرده بود ند ، اما ذهن اموی گری دررابطه به خراسا نی ها درآن با کمی تفاوت ادامه داشت. ازاین نگاه که هارون رشید ازهرات زن گرفته بود وهمسرهراتی او مامون رشید را زاده بود. مامون برادراندر خود امین رشید (809-813) را برکناروکشت وجا نشین او شد. مامون رشید (813-833) که پیش ازرسیدن به قدرت دربغداد ، والی مرو بود ، با اثرپذ یری ازفارسی زبان ها چه ازطرف مادروچه ازسال های ولایت خود درمنطقه، دست به ساختن بیت الحکمه / خا نه حکمت زد. درخا نه حکمت مامون رشید ،معتزلی ها وفرهنگیان وروشنگران فارسی زبان آن دوره حضورپُررنگ دا شتند.
طوریکه یاد آوری کرده شد، آغازدوره طاهریان (821 ترسا یی) ، آغازی برپا یان دوقرن سکوت مورد نظر دکترزرین کوب بود. دوره طاهریان (821-873) وتمام خراسان منطقه زیرفرمان آن ها بود. دراخیردوره طاهریان ،صفاریان (867- تا پا یان قرن دهم ) ظهوروفرمان روای کردند ومناطق زیرفرمان آن ها شرق ایران بود. درادامه حکومت صفاریان ، سا ما نیان (819-1005) ظهورکرد ند ومنا طق زیر فرمان آن ها شمال شرق ایران و آسیای مرکزی بود. پایتخت های طاهریان وصفاریان وسا ما نیان به ترتیب : نشاپور، هرات وبخارا بود.
تاریخ علمی - فرهنگی- اد بی- زبا نی ای فارسی زبان ها ، نشان می دهد که با برآمدن طاهریان ، دو قرن سکوت شکست وبا صفاریان فارسی نویسی دوباره آغاز وبا سا ما نیان به اوج رسید. بطورنمونه ، روزی شا عری یعقوب لیث صفاررا با عربی درهرات ستا یش کرد واو گفت که مرا بازبا نی که آن را نمی دانم ستا یش نه نما یید! درواقع، ازهمان روز، شعرسرودن با زبان فارسی آغازشد. پروسه / فرا یندی که با ساما نیان اوج گرفت وبه بارنشست! اوجی که نماد آن " بوی جوی مولیان آید همی ، یاد یارمهربان آید همی / شاه ماه است وبخا را آسمان / ماه سوی آسمان آید همی! سرود رود کی سمرقندی می با شد.
وقتیکه بوی جوی مولیان را پیام آوری ازبخارا به شاه سا ما نی درقلعه بست درفراه یا نیمروزرسا ند، بدون اینکه بوت خود را بپوشد سوار اسپ شد! تاریخ گواهی می دهد که دوره سا ما نیان اوج دوره روشنگریی فراموش شده یا ازدست رفته ای فارسی زبان هامی با شد. دوره ای گهرباری که درآن هم زبان فارسی بدون رخنه واژه های عربی رونق داده شد هم فقه ابوحنیفه ای فارسی زبان به حیث فقه عقلی رسمی ورواج داده شد هم فلسفه وطب ودگردانش ها تقویت ورونق داده شد ند. تاریخ وتفسیر طبری فارسی زبان هم که به عربی نوشته شده بود ند به فارسی ترجمه شد ند. درحقیقت ، دستاورد بارزهمین دوره ابن سینا وابوریحان بیرونی وفردوسی می با شند.
مثلا، درباره دوره نامبرده ، فلیپ وُف " درتاریخ اند یشه ای اروپا " می نویسد:" قرن یازدهم ترسا یی دراروپا، قرن ابن سینا بود وتفکرات واند یشه وطب وفلسفه وریا ضیات اوحرف اول رامی زد ند. البته که او ازدیگربزرگان فارسی زبان چون ابوریحان بیرونی هم نام می برد ومی گو ید که درقرن یازدهم میلادی همان نقش را داشتند. واقعا ،قرن یازدهم میلادی دراروپا ، قرن ابن سینا بود." متاسفانه ، این دوره درخشان دراثرنزاع های شیعه های اسما عیلی با سنی ها وظهورترک های غلام سا ما نی ها وخلافت بغداد پا یان پذیرفت ومحمود غزنو یی غلام بچه با شروع دوره غزنویان (975-1187) به کمک خلافت بغداد فاجعه آفرینی کرد. مثلا، محمود غزنی غلام بچه تا که توا نست به تحریک خلیفه ای بغداد روشنفکران ودانشمندان زاده عصرسا ما نیان را بنام باطنی ها کشت وآسیای مرکزی وبخش های ازفارس را ازمغزخالی کرد. ابن سینا هم سال ها ازترس او درغرب ایران کنونی مخفی زند گی کرد.بیرونی باری گفته بود که محمود به من گفت که با علم خود به نفع من سخن بگو تا کمک مالی ات کنم!
بنا برآن ، ستاردرکتاب " روشنگریی فراموش شده " ابوالفضل بیهقی اد یب ومورخ دوره ای غزنویان را " انسان با اخلاق درجا معه ای بی اخلاق معرفی کرده است!" اگرچه سلجوقی ها ( 1038-1194) با سلطه برایران وعراق امروزی ، دردوره وزارت خواجه نظام الملک طوسی بهبود دراوضاع مردم آورد ند وملک شاه تا اندازه ای به خیام همکاری کرد. اما همکاریی او بهترازهمکاریی محمود به فردوسی بود! دستاورد سلجوقی ها هم کشته شدن خواجه نظام الملک وفرارخود شان به آسیای کوچک یا ترکیه ای کنونی وهجوم چنگیزمغل به آسیای مرکزی ودرادامه ای آن حمله هلاکوی مغل ایران وبغداد وبراندازیی خلافت عباسی درسال 1258 ترسا یی وبرداشتن جنازه ای خلافت سیاه کار عبا سی بود.
ازاین نگاه که مغل ها بی فرهنگ بود ند ، اول درفرهنگ فارسی غرق شده فارسی زبان شد ند ودوم به اسلام عرفانی تسلیم شد ند. به گواهی تاریخ نا شاد آسیای مرکزی وفارس، درادامه تباه کاری های چنگیزخا نی ها ، تمورلنگ (1336-1405) برآمد وازسمرقند تا دهلی وازدهلی تا ترکیه کنونی غارتگری کرد.اگرچه شارخ ازبازمانده های تموردرهرات وفرزند او الغ بیک درسمرقند ، کارهای مفیدی کرد ند وجامی شاعربزرگ فارسی زبان امیرعلی شیرنوایی ترک زبان را به سرودن شعربه ترکی تشویق کرد واوهم چنین کرد ، اما کارهای سازنده ای تموری ها درمقایسه با تباه کاریی پدربزرگ شان نوش داروی بود که پس ازمرگ به سهراب رسید. یعنی دستاوردی بسیارکمرنگی درمقایسه با دستاورد ساما نیان داشتند.