تباه کاری ومسلمان کُشی ی را که پا کستان درخرا سان / افغا نستان کنو نی کرده است ؛ چنگیزخان نکرده بود

بخش سوم ابرا هیم ورسجی بیست وششم ماه عقرب ، سال 1400 دربخش دوم این نوشته ، بررسی کردم که چنگیز خان عزم حله به خرا سان بزرگ را ندا شت ؛ اما غارت کاروان تجاری وقتل تا جران ودپلمات های چنگیزخان توسط فرماندار حکومت محمد خوارزم شاه دراترار ورد پیشنهاد او برای تحویل دهی قا تلان به او توسط خوارزم شاه ، با عث هجوم انتقام جویا نی چنگیز خان ونا بودی پاد شاهی خوارزم شاه وسلطه ی مغل ها بر تمام خراسان بزرگ شد. بنا برآن ، دراین بخش ، به بررسی رفتارچنگیز خان به مسلمان ها پردا خته وتما س به فتح فارس / ایران وفتح بغداد ونا بودی خلا فت عبا سی توسط هلاکو / نواسه ی چنگیز خان هم می کنم. در پیوند به رفتار چنگیز خان با مسلمان های خرا سان که در بخش دوم یاد آورشدم بازهم یاد آورمی شوم که بسیار بهتر از رفتار حکومت خوارزم شاه بود. ازاین رو ، مفصل به بررسی حکومت چنگیزخان وپسران ونوا سه های او که بنام فرمان روایان مغل در تاریخ مشهورمی با شند ، می پردازم. هجوم چنگیز خان (1219-1221) ، همه سرزمین هایی آسیای مرکزی وخرا سان / افغا نستان کنو نی وفارس / ایران کنونی را بزیرسلطه ی مغل درآورد. با وجود اینکه مرگ چنگیزخان در سا ل 1227 ترسای ،رقا بت برای گرفتن قدرت که درهمه جا معه های بدوی / قبیلگی رایج بود ومی با شد ؛ اما چنگیزخان فرزند خود اوگیدای را جا نشین خود تعیین کرده بود. با وجود آن ، مدت ها طول کشید تا مغل ها هجوم خود به سوی غرب را شروع کنند. درآن وقت ، توجه بیشتر به روسیه واوکراین وشرق پو لند بود ، اما دشواری های جا نشینی ما نع آن شد. سرانجام ، فرمان روای نو مغل در سا ل 1255 هلاکو برادر خود را ما مورسا خت تا نیروهای مسلمان درمیان ایران وسوریه تا مد یترا نه را نا بود نما ید. هلاکو یک نیروی بزرگ را آماده ( ودر سال 1258) بغداد را فتح وخلیفه را نا بود وبغداد را ویران کرد. او سوریه را فتح وبرای سهم گرفتن درکشمکش جا نشینی به منگولیا رفت. ژنرال ایغوری را که جا نشین خود درسوریه گذا شته بود ، درجنگ با مملوک های حاکم برمصر در سا ل 1260 بطورمرگبارشکست خورد! کشمکش قدرت درمنگولیا، خوبلای نواسه ی چنگیزرا به قدرت با لا کشید. توجه فتوحات خوبلای خان ازجنوب چین برای همیشه به سوی شرق دولت مغول تغییرکرد. البته این گو نه که قدرت خود را در چین استوارتربسازد. دراین را ستا ، شهر تا تو را به بزرگترین شهر وپا یتخت خود درنزد یک پکن با نظام اداری قوی تبد یل کرد. در سا ل های 1274 و1281 تلاش کرد که ازطریق بحرژا پان را اشغال کند که شکست خورد. در عین حال ، فرمان رویان مغل درایران وروسیه هم دلچسپی نشان دا دند.هلاکو وجا نشینان او تبریز وسلطا نیه را پا یتخت خود سا ختند ودولت ایلخا نی را بنیاد گذاری کرد ند. همچنان جا نشینان هلاکو مسلمان شد ند... در جریان چند مرکزی شدن قدرت مغل ،آسیای مرکزی به راه خود روان شد که ما نند چین وایران به نفع منطقه نبود...برای فهم بهتر رخ داد های بد منطقه ، بهتراست که دوموفقیت ستا یش بر انگیز مغل درنظرگرفته شود:نخست ،فرمان روایان مغل در فرهنگ های چین وایران ذوب شد ند.ذوب شدن هم فرمان روا یان مغل را متوجه تخصص وهنر های محلی واستفاده ازآن ها کرد.دوم ، روحیه ی وا پس گرایا نه حکومت مغل درآسیای مرکزی با عث شد درتمدن منطقه جذب نشوند. ضرورت مغل های چین را وادار کرد که بطور عمیق درگیر وجذب شوند. به حیث بدوی ها ،فرمان روا یان جد ید مغل درک کرد ند که به هنرهای اداری د یگر توجه کنند. در حا لیکه به وفا داری چینی ها تکیه کرده نمی توا نستند.در شروع هم آن ها به کمک های ایغورهای ترک توجه کرد ند وآن ها هم مسیحی – نستوری ومسلمان های آسیای مرکزی بود ند. نماد بر جسته ی گروه دوم هم سید آجای شمس الدین هنرمند بخارای بود. شخصی که به چنگیزخان تسلیم شده بود ومقام اداره ی شهری گرفته بود. او ترقی کرد وشد وا لی ولا یت مهم یمنان شد. همچنان ، قوبلای خان یک شخصیت د یگری آسیای مرکزی بنام احمد را که ازاطراف تا شکند بود وزیر ونخست وزیر خود تعیین کرد.بزودی این شخص به حیث کنترول کننده ی نظام ما لی دولت مغل در چین با لا کشیده شد وکوشش کرد که فرزند خودرا هم به مقام با لای دولتی برسا ند. بنا برآن، احمد برای بیست سا ل دیفکتو فرمان روای امپراتوری بود. در وا قع ،احمد نقش خوا جه نظام الملک در حکومت سلجوقیان در حکومت مغل ها منهای بر نا مه ی مذ هبی او کمای کرده بود.طوریکه مارکوپولو جهان گرد اسپا نیای یاد آورشده است، احمد دست به استفاده جوی از مقام وزن باره گی وتوسط قولای خان امپراتورمغل کشته شد. قوبلای خان با مشوره ی مشاوران پخته کارخود نظام موثر ما لیا تی ایجاد وراه اندازی کرد که با زبان ایغوری وچینی برای سال ها ادا مه یا فت. او همچنان کاروان تجارتی شرق وغرب را راه اندازی کرد که در دوره ی کرا ختای بسته شده بود. تجارت رونق یا فت وبسیاری شهرهای چینی رونق اقتصادی یا فتند. مارکو پول در پا نزده سال دوره ی فرمان روای قوبلای خان ،یک هزار تا جر خارجی را در پکن د یده بود که کوشش دا شتن ازرونق اقتصادی دوره ی قوبلای خان بهره برداری کنند. بسیاری مسلمان های هنرمند ومردم هنردوست آسیای مرکزی که در دوره ی فتح سرزمین خود توسط چنگیزخان گرفتار شده بود ند ، در تمام چین به هنرنمای پردا ختند وبه مرکزهای اداری مغل رنگ ورونق بخشید ند ( ر ک ،روشنگری از دست رفته ،ص ص 449- 451). تا ثیرفرهنگ آسیای مرکزیی زیر سلطه ی مغل برچین در شرا یطی که مغل ها برآسیای مرکزی مسلط شده بود ند وتا ثیر افراد دا نشمند آن بر اداره ی مغلی بر جسته شده بود، قوبلای خان درک کرد که سلطه ی مغل بر منطقه ریشه ندارد. بنا برآن ،او به گفته ی نظا می ارودی ، حا کمان همیشه بر طب ونجوم / ستاره شنا سی وشعروتاریخ توجه می کرد ند ؛ مغل ها هم بر طب وستاره شنا سی توجه کرد ند. قوبلای خان خوا ست از هند دا کترها را بیا ورد ، دا کترهای که ی بر خی ازآن ها به تکنیک یونا نی عمل می کرد ند ؛ تکنیکی که درهند توسط قا نون شفای ابن سینا راه پیدا کرده بود. دا کترهای مسیحی نستوری از دریای پنج / اکنون قرغیزستان وقزاقستان توا نی اثرگذاری برداروشنا سی چینی را ندا شند. همین دکترها ازآسیای مرکزی قا نون شفای ابن سینا را به دوستان چینی خود معرفی کرد ند وقوبلای خان فرمان داد تا به چینای ترجمه کرده شود. با اینکه مغل ها خود ستاره شنا سان دا شتند ومهتا ب گرفتگی را پیش بینی کرده می توا نستند ، اما دا نش آن ها محد ود بود. بنا برآن ، قوبلای خان به بیرون چشم دو خت. جا لب این است که ، در دوره ی فتح مغل ، رئیس نهاد ستاره شنا سی سمر قند یک چینای بود که " لی " نام دا شت. با اینکه رئیس نهاد ستاره شنا سی یک چینا نی بود ، استعداد های بومی درتمام منطقه وجود دا شتند وقوبلای خان توا نست تیم ستاره شنا سی خود را ازآن ها گزینش کند. سرانجام د یده شد که ستاره شنا سان آسیای مرکرزی برستاره شنا سی در پکن مسلط شد ند وقوبلای خان آن ها را بدربار خود دعوت کرد. برجسته ترین دعوت شده ها جمال الد ین بخارای بود ، شخصی که توظیف شد تا نهاد "ستاره شنا سی اسلامی" را تا سیس کند تا درکنارنهاد هما نند درچین، درمنگولیا / پا یتخت مغل ها عمل کند...همچنان ، جمال الد ین یک کلندر یا یک سیستم جنتری نوبرای قوبلای خان آما ده سا خت ؛ سیستمی که برای ده هزار سا ل آینده کاربرد دا شت. این سیستم میزهای پوتولمیک را درست می کرد که توسط ستاره شنا سان آسیای مرکزی ما نند البیرونی وعمرخیام سا خته شده بود ند ودرپکن جا سازی شد ند. جمال الد ین این کاررا بیست سال قبل به حیث ستاره شنا س درقرارقرم / نو قرارقرین پا یتخت مغل ها شروع کرده بود. ازاینکه این کاری د شواری بود ، او یا جمال الدین خوا جه نصیر طوسی ستاره شنا س بزرگ که در فارس یا ایران رئیس نهاد ستاره شنا سی مغل درفارس بود را دعوت کرد. اکنون جما ل الد ین با کمک طوسی موفق درتکمیل برنا مه ی خود شد ( ر ک روشنگری ازد ست رفته ، ص ص 451-453). وارونه ی مغل های مغلستان که مذ هب خود را که شا ما نیست نا میده می شد نگهداری کرد ند ، مغل های مسلط شده بر فارس / ایران کنو نی در سال 1290 ترسا ی مسلمان شد ند وذ و ب درفرهنگ شهری شد ند.حتا پیش ازمسلمان شدن یا تاریخ نا مبرده ، لشکرهای ایلخا نی ها هم با مرکزمغل ها در شما ل هم با شا خه ی سوم خا ندان چنگیزخان ، دومین پسربزرگ اوچغدای ، درآسیای مرکزی جنگ کرد ند....یک کارمنفی حاکمان مغل یا ایلخا نی های فارس این بود که به سوی شرق نگاه می کرد ند نه به سوی غرب. کاریکه تما س آن ها با اخیرین رویداد ها درتمدن اروپای غربی را کا هش داد.این نگاه به شرق ، آسیای مرکزی را هم متا ثرسا خت ؛ در حا لیکه ، روا بط آن با اروپا بطورعمده ازطریق ایران بود.ازاین رو، تحولات ژرفی که زند گی وفرهنگ اروپای ها را تکان داده بود ؛ آسیای مرکزی ازتحولات تازه ی غرب دورسا خته شد یا خود را ازآن دوریا فت...طرفه این که شخصی که برنا مه ی اقتصادی موفقا نه ی مغل را تهیه وسازما ندهی کرد ووزیر ما لیه آن بود شمس الد ین ازخراسان بود.پدر او هم قبلا درهمین مقام کارمی کرد. برادر شمس الد ین بنام علاء الد ین شا هد ویران کردن بغداد توسط مغل ها یود. علاء الد ین مشهوربه جو ینی بعد تر وا لی بغداد یا مرکزخلافت عبا سی بعد از فتح مغل ها شد. این همان جو ینی می با شد که بطورمفصل تاریخ فاتحان جهان را نوشت. نوشته ی معتبر درباره ی فتوحات مغل. او باری توسط مغل ها به مرگ محکوم اما توسط مدا خله ی یک خرا سا نی د یگرنجات داده شد ( رک روشنگری ازد ست رفته ، ص ص 452-455). به گوا هی تاریخ علمی وفرهنگی- زبا نی تا جیک ها / فارسی زبان ها ، نیشا پور، هرات ، بخا را وسمرقند ، به مرکزهای دا نش ومعرفت با ظهور طا هریان وصفاریان وسا ما نیان تبد یل شده بود ند. این تحول معلوم هست که هم به فروپا شی حکومت بی فرهنگ اموی ها وبه قدرت رسیدن مامون رشید وخا نه ی حکومت ومعرفت او دربغداد دردوره ی عبا سی ها شروع شده بود. ازاینکه ما در مامون رشید فارسی زبان وهرا تی بود ، با ید فرزند او خا نه حکمت می سا خت که سا خت. درحا لیکه تا جیک ها اول با جنبش معتزله عقل گرای وفلسفه گرای را دردوره ی پسین اموی ها ودوره نخست عبا سی ها شروع کرده بود ند ونعمان پسرثا بت پسرمرزبان وکا بلی هم معتزلی بود هم مذ هب عقل گرای حنفی را پیریزی کرد. افسوس که خلیفه های پیشا وپسا ما مون رشید، هم علیه معتزله جنگ کرد ند هم ابن مقفع وابو حنیفه و...را شهید کرد ند. بهر حال ، عقل گرای درجا معه ی عقل سوزبنام د ین جا بازکرد ودو قرن سکوت ازنظر دکترعبد الحسین زرین کوب ودروا قع دوقرن جهل وتعصب بنام د ین ازنظرنویسنده با خیزش های علمی وفرهنگی وزبا نی فارسی زبا ن ها زبا له شد. طرفه اینکه ، درحا لیکه عرب ها دردوره های اموی وعبا سی د وقرن جهل وسکوت را بنام د ین بر فارسی زبان ها تحمیل کرده بود ند ، خوارج وفرقه ی اسما عیلیه به تروروجزم اند یشی ادا مه داد ند. تاریخ اند یشه نشان می دهد که ابوحنیفه خوارج را تضعیف وعقل گرا ساخت ؛ اما فرقه ی اسما عیلیه هم کمک به فروپا شی حکومت روشن اند یش سا ما نیان کرد هم خوا جه نظام الملک توسی وزیر عقل گرا ودا نش پرور وموفق دوره ی سلجوقی را ترورکرد. جا لب این است که ، فرقه ی اسما عیله قلعه ی بنام " قلعه الاموت " درکوه های نزد یک تهران سا خته بود وازهما نجا به ترور ادا مه می داد. طرفه اینکه ، زما نیکه لشکرچنگیزخان به نیشا پوررسید، خوا جه نصیر توسی به نزد یک قلعه ی اسما عیلی " الاموت " رفت. قلعه ی که اسما عیلی ها برای حفظ جان خود دربرا بر حملات خوا جه نظام الملک سا خته بود ند. توسی به قلعه ی الاموت رفت ود و دهه تا رسیدن هلاکودرآنجا ما ند. با رسیدن لشکرهلاکوبه نزد یک قلعه ، خوا جه نصیر توسی در گفت وگو به اوگفت که کارهای ستاره شنا سی را ادامه داده نمی توا ند. هلا کو به او کمک کرد تا ابزار ستاره شنا سی خود را درتبریزمرکز جد ید مغل ها فعال نما ید. هلاکوکمک ما لی به تو سی کرد تا به ستاره شنا سی خود ادا مه دهد. توسی هم با کمک هلاکو دستگاه ستاره شنا سی خود را درمرا غه درچهل وپنج ما یلی غرب تبریزسا خت وراه اندازی کرد. سهولت های فراهم شده به توسی توسط هلاکو یک کتاب خا نه ی دارای 45 هزارکتاب را نیزدربرمی گرفت که مغل ها از قلعه ی الاموت گرفته بود ند واتا ق ها برای فعا لان وصد ها شا گرد او ( روشنگری ازدست رفته ، ص 460). بنگر ید! هلاکو کتاب خا نه ی قلعه الاموت وفتح شده توسط لشکرخود را به خوا جه نصیرتوسی همراه کمک های هنگفت ما لی سپرد تا کارهای علمی درمراغه درنزد یک تبریزکند ؛ وارونه ی او ، عمرخلیفه دوم مسلمان ها بنام اینکه قرآن برای ما بسنده است ، کتا بخا نه ی دا نشگاه جند یشا پوربا قی ما نده ازدوره ی سا سا نیان در اهواز درایران کنو نی وکتا بخا نه ی اسکندریه درمصررا سوختا ند! طوریکه د یده شد، عمرتوسط یک ایرا نی مسلمان کشته شد وعثمان جا نشین او توسط فرزند ابوبکر وپسراندرعلی کشته شد وعلی توسط خوارج کشته شد ومعا ویه وعمروابن عا ص دوجنا یت کارمعروف درتاریخ مسلمان ها جنازه ی خلا فت را بردا شتند ونظام پاد شا هی ستمکاررا برمسلمان ها تحمیل کرد ند ویزید فرزند معا ویه فرزندان علی را درکربلا شهید کرد. در اخیر این بخش از نوشته ، به صرا حت می گو یم که چنگیزخان وفرزند وجا نشین او قوبلای خان ونواسه اش هلاکو ، به اسلام ومسلمان ها در خرا سان / افغا نستان کنو نی وچهارطرف آن مستقیم وغیر مستقیم خد مت کرد ند وپا کستان با تروریسم کاریی طا لبا نی خود هم مسلمان کشی هم تباه کاری کرد ومی کند. بطور نمونه ،چنگیز خان وفرزند ش وجا نشینش قوبلای خان ونوا سه اش هلاکو ،عا لمان مسلمان را در بروکراسی خود در چین وبخارا با لا کشید ند وبه هنرمندان وستاره شنا سان مسلمان کمک کرد ند تا به برنا مه ها وکارهای پژوهشی ادا مه ورونق بخشند. ازاین رو محمد ارسی نوسنده ی ایرا نی را حق به جا نب می دا نم که در باره ی چنگیزخان می گو ید:چنگیز با معیارهای مذ هب شمنی- مغلی، یک مذ هبی به تمام معنا بود. او دراکثرموا قع که با مشکلات بزرگ روبرومی شد ویا جنگ سرنوشت ساز را در پیش دا شت را هی کوه مقد س بورخان- خا لد ون می شد وبا آسمان آبی که مظهر قدرت آفریده گارتلقی می گرد ید با اشک وزاری رازونیازمی کرد وازاودرپیروزی بردشمنا نش واجرای اهدا فش یاری می طلبید. وی با وجود آن اعتقا دات مذ هبی نرم وسختی که دا شت، در تمامی قلمرو قدرت خو یش آزادی مذ هبی راجدا رعا یت می کرد وبا اعتقا دا ت د ینی ومذ هبی مما لکی که تازه فتح می کرد ، ابدا کاری ندا شت. مسیحی ، مسلمان ، بودای ،چینی کنفوسیوسی ...یعنی هرفردی با هر د ینی وعقیده ی دراجرای فرا یض مذ هبی اش آزاد بود. برای هیچ کسی به سبب اعتقا دا ت مذ هی ومسلکی صد مه وارد نمی شد. این سیا ست مدار مذ هبی آن هم در تاریکی قرون وسطا در سده ی سیزده ی میلادی امری یکتا وبی نظیربود...آنچه که دولتمداری چنگیزرا ازهخا منشیان ورومیان جدا می کند تنها در برد باریی با لای مذ هبی او نیست بلکه در برگزیدن شخصیت های ارزنده وخرد مندی چون یلوچوت سای چینی ، یا مسلمان های ما نند: محمود یلواج خوارزمی ، علی خوا جه بخارای ، ابن کفرج بغرای خوارزمی واسما عیل خواجه ی اویغوری وغیره به عنوان مشا ور بزرگ یا مقام دو لتی وسفیر ونما ینده ی ویژه است که جا یگاه چنگیز را در نزد برخی محققین تاریخ مغل -جک وُتر فورد- تا حد یک پیشگام مهم در روند شکل گیریی دولت های غیر مذ هبی عصرنو با لا برده است ( به منا سبت 800 مین سا لگرد حمله چنگیزخان به ایران! محمد ارسی ، تارنمای ایران امروز، دهم ماه آبان - عقرب سال 1400). ادا مه دارد. پا نو یس Lost Enlightenment Central Asia's Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane S. Frederic Starr Princeton university press Princeton and oxford copyright© 2013 by Princeton university press published by Princeton university press, 41William street, Princeton, New Jersey 08540 in the United Kingdom: Princeton university press, 6 Oxford Street, Woodstock, Oxfordshire ox 20 I T W Press. Princeton.edu.