تباه کاری ومسلمان کُشی ی راکه پا کستان درخرا سان / افغا نستان کنو نی کرده است ؛ چنگیزخان نکرده بود

بخش د وم ابرا هیم ورسجی روزیکشنبه ، بیست وسوم ماه عقرب ، سال 1400 در بخش نخست با یک پیش نو یس ، تباه کاری ومسلمان کُشی پا کستان در خرا سانِ افغا نستان نام گذاری شده توسط هند بریتا نیا وروسیه ی تزاری را بررسی کردم ، ودر این بخش ، به کارنا مه ی چنگیزخان می پردا زم وبا مقا یسه ی کارنا مه های هردو، نوشته را پا یا می دهم. و این بخش را با معرفی چنگیزخان میا غازم. نام اصلی چنگیز خان ( 1167- 1227 ) تموچین بود. تموچین بعد ها به چنگیزخان تغییر وشهرت جها نی پیدا کرد. البته در قا لب بزرگترین امپرا توریی درآغازهمراه با جنگ وخشونت که رفته رفته در برخورد با تمدن ها وفرهنگ های چین وتا جیک ها وروس ها وژا پا نی ها، تغییر یا فت ونواد گان چنگیز خان فارسی زبان ومتمدن شد ند و در قا لب امپراتوریی مغل در هند بروز کرد ند. دیگرگون شدن چنگیزی ها بعد از ذ وب شدن در تمد ن وفرهنگ تا جیک ها / فارسی زبان ها ورسیدن به ایران کنو نی وبغداد وهند ، چنان فارسی- هندی شد ند که جوا هر لال نهرو تاریخ دان ، سیا ست مدارونخست وزیرهند پسا استعمارانگلیس (1947- 1962) ، گفت که :" مغل ها هند و شد ند!" آ گا هان تاریخ وسیا ست ؛ می دا نند که مغل ها قبیله های اسپ سواروبیا بان گرد وهمواره در حال جنگ وخشونت با هم د یگر بود ند. جا لب این است که ، همان قبیله های بیا بان گرد وخشن مغل با پیدا کردن رهبرهوشمند وکاریزمای ما نند چنگیزخان ، در گام نخست ، همد ست شد ند ودرگام دوم چین را بزیرسلطه ی خود درآورد ند ودرگام سوم برآسیای مرکزی ،یا خراسان وپارس یا ایران کنونی مسلط وبا گذراز آن جنازه ی خلا فت عبا سی با مرکزیت بغداد را بر دا شتند ودرگام چهارم برروسیه واروپای شرقی ودرگام پنجم بزرگترین امپرا توری مغلی را درهند ( 1525-1858) ، رقم زد ند. ازاین نگاه که نوشته در باره ی کشتاروتباه کاریی پا کستان درمرکزخرا سان / افغا نستان کنو نی و بازتا ب کارنا مه ی چنگیز خان درآن ومقا یسه میان هرد و می با شد ،از بررسی مفصل کارنا مه ی او در چین وژا پا ن روسیه وایران وهند ، خود داری وانحصار به بررسی کارنا مه ی خوب وخراب او درآسیای مرکزی / خرا سان می کنم. درزمینه ، شا یان یاد آوری می دا نم که ، چنگیزخان بعد ازسازمان دادن قبا یل پرا کنده وخشمگین وباهم درگیرمغل وفتح چین که درجریان فتح آن در د یوارمشهورچین ، تلفات بسیاری متحمل شده بود ؛ درسرخیال حمله یا هجوم به آسیای مرکزی / خرا سان بزرگ را ندا شت. افزون بر اینکه چنگیزخان علا قمندی به هجوم به خرا سان بزرگ ندا شت ، خوا ستار بر قراریی روا بط سیا سی و اقتصادی وتجاری با آن هم بود. به گواهی تاریخ ، درآن برهه ، قطب محمد مشهوربه خوارزم شاه برخرا سان فرمان می را ند. خرا سان مورد نظرنویسنده درآن وقت، قزا قستان ،قرغیزستان ، تا جیکستان ، ازبکستان ،ترکمنستان ، افغا نستان واستان خراسان وبلوچستان ایران وبخش های ازپا کستان کنو نی را دربرمی گرفت. خوارزمشاه درحا لیکه به منطقه ی بزرگ نا مبرده فرمان می را ند ، با خلا فت بغداد هم را بطه ی دوستا نه ندا شت. ازاین نگاه که ، خلا فت عبا سی ازحکومت های محلی: آل بویه ( 943- 1022 )، با مرکزیت شیراز،طا هریان ( 821- 873 ) با مرکزیت نیشا پور،صفاریان ( 867 تا پا یان قرن دهم م) با مرکزیت هرات وسا ما نیان ( 819 - 1005م ) با مرکزیت سمر قند وبخا را که فرمان روا یان آن ها تا جیک ها / فارسی زبان ها بود ند ، رضا یت ندا شت ؛ غلامان ترک یا ازبک را به گونه ی غلام ها وسربازها هم برای دفاع از خود هم مبارزه با رقیبان خود سا مان داده بود، اما همان غلامان پسا نتردرد سر خلافت شد ند. یعنی خلیفه ها با غلام بازی قبرخلافت خود را چقور کندن کاری کرد ند. بطورنمونه ، غلامان ترک خلا فت جان ومال مسلمان ها وعزت شان را در بغداد نا امن سا ختند. طرفه اینکه ، هم چنگیز خان هم قطب الد ین محمد شاه خوارزم از وضع نا بسا مان خلافت آگا هی دا شتند. اما اولی درآن بر هه هم خوا ستارتهاجم به سرزمین های مسلمان ها نبود هم خوا ستارمنا سبا ت تجاری با آن ها بود. بد بختا نه ، قطب الد ین محمد خوارزم شاه حما قتی کرد که با عث هجوم چنگیزخان بر قلمروفرمان روا یی او شد. بطورنمونه ، یاد آورشدم که چنگیزخان تما یل به برقراریی روا بط سیا سی واقتصادی با حکومت خوارزم شاه دا شت ورا بطه بر قرار هم کرد. را بطه ی که ساده انگاری یا حما قت سیا سی شاه خوارزم آن را تیره سا خت. البته این گونه که ، قطب الد ین محمد یک هیئت تجاری بدربارچنگیزخان رهبر تازه ظهورمغل فرستاد وچنگیز ازهیئت اوبه خوبی پذ یرای کرد. پذ یرا یی که به معنای شنا خت شاه خوارزم درغرب کشوربزرگ خود ش بود. به گونه ی که ، چنگیز خان فرمان روا درخاورآن می با شد. طرفه اینکه ، تا جرهای مسلمان کا لای خود را به چنگیزخان به قیمتی نما یش دا د ند که ارزش آن را ندا شتند. چنگیزخان که متوجه قیمت گذاری نا درست تا جران خوارزم شده بود به آن ها گفت که گمان کرده اید مغل ها کالای قیمتی را ند یده اند ودرباره ی قیمت های آن ها نا دان می با شند. بعدا تاجران مسلمان خوا ستند که کا لای خود را به چنگیزخان تحفه بد هند واو ازایشان خوا ست که کالای خود را قیمت گذاری درخور یا منا سب آن ها کنند. در ادا مه ی سفرتاجران مسلمان ، در تا بستان 1218 ، چنگیزخان یک هیئت مغلی به آسیای مرکزی فرستاد. اعضای هیئت چنگیز خان متشکل از مسلمان های سینکیا نگ بود ند. وکاروان پنجصد شتری سفرصلح جویا نه به بخا را کرد وخرید وفروش کا لا هم کرد. اما وقتیکه آن ها دربازگشت دراترارتوقف کرد ند ، رئیس محلی حکومت خوارزم شاه آن ها را به جا سوسی متهم ودپلمات ها وتا جران مغل را به قتل رسا ند. مقام محلی که مرتکب قتل شده بود انا ل چوگ نام دا شت وبه قبیله ی کپچا کس تعلق دا شت. قبیله ی که مقام های با لای حکومت گرگا نج / مرکز خوارزم به آن تعلق دا شتند. شا یان یاد آوری می دا نم که ، قطب الد ین فرمان گرفتن کا لا های کاروان مغل ها را دا ده بود نه فرمان قتل تا جران آن را. وارونه ی فرمان او، هم کاروان غا رت هم کاربران آن کشته شد ند. اقدا می که خطرزا بود. بطورنمونه ، یک شترران شا مل درکاروان که نجات یا فته بود به مرکز مغل ها رسید ورویداد را به چنگیز خان گزارش داد. با شنیدن خبر قتل های نا مبرده ،چنگیزخان اول بسیارازحوصله مندی کارگرفت وازقطب الد ین خوا ست که مقام های رسمی اترار را به او تحویل دهد. وقتیکه شاه خوارزم ازتحویل دهی قا تلان مغل ها خود داری کرد ، چنگیزخان مسئله را جدی گرفت ودرماه سپتا مبر1218 ،با یک لشکر150 هزارنفری متشکل ازمغل ها وترک های ایغوری ، با گرفتن اتراروکشتن اکثریت با شند گان آن ، انا لچگ طماع را اعدام وگلوی او را پُرازسیلورکرد. این نما یش حوصله مندی وبی رحمی نماد کمپا ین / مبارزه ی چنگیزخان درآسیای مرکزی بود. ایغوری های شرقی که تسلیم شده بود ند ؛ چنگیزخان شهرهای آن ها را ویران نکرد. اما نیروهای چنگیزی دربخش های که مقا بله با آن ها صورت گرفت ، ازنا بودی کارگرفتند ( رک روشنگریی ازدست رفته ، ص ص 444-445). با تبد یل اتراربه ویرا نه ، نیروهای مغل بخارا را محا صره کرد ند. گارنیزیون / لشکرمحلی که سنگرگیری وجنگ کرده بود باوردا شت که مغل ها انتقام می گیرند. البته با کشتن مردم وویران کردن شهر. سی هزارآواره کوشش کرد ند که به شهرنزد یک بروند ،اما درراه د ستگیروکشته شد ند. همین رویداد درسمرقند هم وا قع شد ، جای که مغل ها هنرمندان آن را به منگولیا فرستاد ند وبرخی زن ها وکود کان را اسیرگرفتند. درهمین شهر، برخی ملا ها تسلیم مغل ها شد ند وشماری ازمسجد ها را ازتخریب شدن نجات داد ند. سربازان مغل ازآسیای مرکزی تا مرکزخرا سان / افغا نستان کنو نی د ست به پیشروی زد ند اما نه برای غنیمت بلکه برای تعقیب قطب الد ین محمد وجلال الد ین فرزند وجا نشین او. نیروهای خا ص مغل قطب الد ین محمد را به سوی جزیره ی دردریای کسپین / مشهوربه خزردرایران را ند ند. اوهم بطوربسیار توهین آمیز درآنجا جان با خت وبد ون مراسم دفن کرده شد. وچنگیزخان خود ش جلا ل الد ین ، فرزند وجا نشین محمد خوارزم شاه را ازطریق مرکزخرا سان / افغا نستان کنونی تا ملتان دروادی اند س تعقیب کرد. تعقیب جلال الد ین جا نشین پاد شاه خوارزم توسط چنگیزخان بخاطری جنا یتی بود که پیش ازفرارعلیه نیروهای مغلی کرده بود. دروا قع ، این نما یش قدرت برای شاه خوارزم وطرفدارا نش بود که در برابرموجی خروشانِ بر خا سته ارشرق ایستاد گی کرده بود ند ( ر ک به روشنگریی ازد ست رفته ، ص ص 445-446). مغل ها که زود ترخشم وانتقام گیریی خود را به رهبران مخا لف خود نشان داده بود ند ؛ در وا قع ، نما یش قدرت به کسا نی درآسیای مرکزی کرد ند که خیا ل جنگ وایستاد گی در برا برآن ها ونما یش تسلیم شدن وتصمیم گرفتن برای جنگ بعد تررا دا شتند. هم تا جیک ها هم ترک های بومی کارنا مه وخاطره ی پدربزرگان خود دربرا برعرب ها در پنج قرن قبل بیاد را دا شتند. مغل ها هم پا سخ آن ها را با جنگ نا بود کننده داد ند. جنگی نا بود کننده ی که در خجند ، ترمیز ونسا وبلخ وغوروبا میان وهرات ونشا پور وتوس ومرو وگرگنج نما یش داده شد... ترمیزوخجند که ایستاد گی کرده بود ند ویران شد ند. ادا مه ی ویرا نی هم سلطه کا مل مغل بر منطقه بود ( ر ک به روشنگری ازد ست رفته ،ص 447). وقتیکه مردم تباه کاری مغل ها را درشهرهای ما نند خجند و... د ید ند...به این نتیجه رسید ند که تسلیم شدن بهتر از نا بود شدن شهر ها ومردمان آن ها می با شد. بنا برآن ، بسیاری شهرها به شمول نوردرشما ل بخا را ، قرش درجنوب ازبکستان کنونی ، وسرخس ( درمرزترکمنستان وایران کنو نی ) تسلیم شد ند ونجات یا فتند. ما لیه های هم که مغل ها براین منا طق نا مبرده نا فذ کرد ند بهتر( ازما لیه های خوارزم شاه) بود ند. بسیاری مردم هم به این خاطر تسلیم شد ند که ، توسط خوارزم شا هی ها توهین واستثمارشده بود ند ودرک کرد ند که مغل ها بد تر ازآن ها نمی با شند. بطورنمونه ، جوینی مورخ خرا سان ، نوشت که : چنگیزخان به شهرهای تسلیم شده صلح را تا مین کرد ومردم های آن ها را توهین نکرد... البته همان گونه که عرب ها درمیان پیشینیان همین مردم تفرقه اندازی کرده بود ند ،چنگیز خان هم چنان کرد. البته با این فرق که ، بیشترازعرب ها ،مغل ها تا مرگ چنگیز خان یک د ست ما ند ند. طرفه اینکه ، ده ها هزارتسلیم شده های آسیای مرکزی ، در ارتش مغل جذ ب شد ند وعلیه مردمان خود شان استعمال شد ند. بطور نمونه ، با شند گان سرخس که با با شند گان مرو رقا بت تجاری دا شتند ، با پیوستن به مغل ها به آن ها ود یگرمردمان رفتارغیر متمد نا نه کرد ند. در مروهم یک نیروی ده هزارنفری ترک های اوگزبه شهرواریز شده زیان به مردم رسا ند ند ودفع شد ند. بعد تر ، ترک ها در بیرون د یوارها به این امید جمع شد ند تا معا مله با مغل ها کنند. اما مغل ها به آن ها توجه نکرد ند ( ر ک به روشنگریی ازد ست رفته ، ص ص 448-449). بنا برآن ، دراین بخشِ نو شته ، به صرا حت می گو یم سیا ست ضد اسلامی وضد انسا نی قطب الد ین محمد خوارزم شاه ، با عث هجوم چنگیز خان به خرا سان بزرگ شد. درشرا یطی که چنگیز خان عزم هجوم به خرا سان بزرگ را ندا شت. وا قعیت این است که ، زیان های کم یا زیاد جا نی وما لی که توسط چنگیزخان برمسلمان ها درخرا سان بزرگ تحمیل شد ؛ دروا قع ، درجریان تعقیب شاه جنا یت کارخوارزم وفرزند وجا نشین اوبوقوع پیوستند. طرفه اینکه ، چنگیزخان هم درخرا سان مفتوحه صلح وامنیت را تا مین کرد هم پردا خت ما لیه ی را برمسلمان ها جاری سا خت که بهترازما لیه ی خوارزم شاه بود. به گوا هی تاریخ ، مسلمان ها حکومت دا ریی چنگیزخان را برحکومت داریی فا سد خوارزم شاه برترمی دا نستند. ازاینکه درقرآن ، درحکومت داری به عد ل وشورا تا کید شده است وزمام دا ران مسلمان درطول تاریخ خلاف آن ها عمل کرد ند وحکومت خوارزم شاه هم ازهمان حکومت های شورا گریز وعدا لت ستیزبود ؛ بنا برآن ، حق با آن عده مسلمان های خرا سان می با شد که حکومت چنگیز خان را برحکومت ظا لم وفا سد خوارزم شاه برتردا نستند. ادا مه دارد. پا نو یس : Lost Enlightenment Central Asia's Golden Age from The Arab Conquest to Tamerlane S. Frederick Princeton University Press Princeton And Oxford Copyright © 2013 by Princeton university press Published by Princeton university,41 William Street, Princeton, New Jersey 08540 In the United Kingdom: Princeton University press, 6 Oxford Street, Woodstock, Oxfordshire OX20ITW.